در استان‌های شمالی ایران، استان گلستان یکی از فرش‌های دستباف با کیفیت و مستحکم را می‌بافد. این قالی‌ها همواره با توجه به شیوه‌ی بافت و مرغوبیت بالای پرز‌ها از محبوبیت بسیار بالایی برخوردارند. گلستان خاستگاه‌های مهم و جذابی در حوزه‌ی گلیم‌بافی و بافت قالی دارد. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی فرش دستباف گلستان و خصوصیات آن می‌پردازیم.
تاریخچه گلستان و فرش دستباف در این منطقه
استان گلستان یکی از مناطق حاشیه خزر است که همواره در طول تاریخ از نظر فرهنگی و جایگاه منطقه‌ای، نقش بسیار ویژه‌ای داشته است. ترکمن‌ها جمعیت اصلی و غالب در این استان را تشکیل داده‌اند، از دیگر قومیت‌های ساکن در این محدوده می‌توانیم به ترک‌های قزلباش، قوم فارس و بلوچ اشاره کنیم.
گلستان همواره در صنایع دستی و محلی جزء مناطق پیشرو در ایران بوده و همواره آثار تخصصی بسیاری در فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین برجای گذاشته است. منطقه‌ی گلستان قدمتی بیش از ۷ هزار سال بر اساس آثار کشف شده‌ی غار کیارام دارد. اهالی گلستان در گذشته کوچ‌رو بودند و همواره قالی و قالیچه، جزء بسیار مهمی از زندگی مردمان گلستانی را تشکیل داده بود. این فرهنگ تا به امروز ادامه داشته و گلستان یکی از برترین قالی‌های ایران را تولید می‌کند. به‌طوری که امروزه گردشگران بسیاری در همسایگی دریای خزر برای خرید فرش دستباف به سرغ قالی‌های گلستانی می‌روند.
بررسی خصوصیات و ویژگی فرش دستباف گلستان
فرش دستباف گلستان از نظر ویژگی‌های اختصاصی و محلی همواره ویژگی‌های بارزی در میان قالی‌های دستباف دنیا داشته است. به طوری که به یک نگاه به طرح و نقش این قالی‌ها می‌توان، تشخیص داد که این قالی‌ها متعلق به گلستان هستند.
فرش دستباف ترکمن که اصلی‌ترین نقش را در قالی‌های این منطقه ایفا می‌کند، از شیوه گره‌ی متقارن یا ترکی پیروی می‌کند. این گره‌ها باعث شده است که قالی‌های گلستان از نظر تراکم و استحکام در سطح بسیار بالایی قرار داشته باشند. همچنین دار قالی‌های این منطقه عمدتا به صورت عمودی است اما در مناطق کوچ‌رو، همچنان دار‌قالی‌ها به صورت افقی مورد استفاده‌ی بافندگان است.
گلستان یکی از بزرگ‌ترین تولید کننده‌ی الیاف پنبه در ایران است و همواره مزارع پنبه در گلستان، با کیفیت‌ترین پنبه‌ها را مخصوص صنعت قالی‌بافی تولید می‌کند. از این‌رو، تار‌های قالی گلستان به صورت نخ‌پنبه است و در ساختار پرز‌ها، بافندگان از پشم و یا کرک استفاده می‌کنند.
فرش دستباف گلستان، از نظر طرح و نقش جزء خاص‌ترین طرح‌های ایران است که در ادامه به بررسی طرح‌های مشهوراین منطقه می‌پردازیم.
طرح های مشهور قالی های گلستانی
فرش دستباف ترکمن یکی از بیش‌ترین طرح و نقش‌ها را در میان قالی‌های دستباف در دنیا دارد. به طوری‌که هر طایفه و قبیله بر اساس شناسنامه‌ی قبیله‌ی خود از طرح و نقش خاصی پیروی می‌کند. البته تمام طرح و نقش‌های قبایل ترکمن با یکدیگر تشابه بسیاری دارند و تفاوت آن‌ها به صورت بسیار جزئي در شیوه به‌کار‌گیری نماد و جزئيات در قالی‌ها است.
در طرح‌های ترکمنی عمدتا به نماد‌های هندسی یا طبیعی تکرار شونده “گل” می‌گویند. عموما طرح‌هایی که بخش دوم آن‌ها با گل نام گذاری شده است، طرح‌هایی هندسی و تکرار شونده‌هستند که مهم‌ترین طرح‌های فرش دستباف گلستان را تشکیل داده‌اند.
نقش قابی قالی گلستان
یکی از طرح‌های دستباف متفاوت و البته بسیار زیبا در میان انواع فرش دستباف گلستان، طرح قابی است. در این طرح معمولا فرش در قالب مربع‌هایی قاب مانند نشانگر نماد‌های مهم و طبیعی مانند گیاهان و جانوران است. این طرح جزء طرح‌های آنتیک و کلکسیونی در گلستان به حساب می‌آید.
طرح ماری گل در فرش دستباف گلستان
طرحی هشت ضلعی و متقارن که به صورت واگیره در میان قالی‌های ترکمنی تکرار شده است. این طرح با توجه به علاقه‌ی مردم ترکمن به شتر‌های بومی، کوشک دابان به معنای جای پای شتر نیز نام‌گذاری شده است. این طرح یک طرح هندسی اقتباسی از جای پای شتر است که این طرح مشهور‌ترین طرح در فرش دستباف گلستان است.
نقش آینه گل در فرش های استان گلستان
این طرح از یک هشت ضلعی تشکیل شده است و این شکل درون خود به هشت ضلعی‌های کوچک‌تری طراحی شده است از این رو به این طرح، آینه گل می‌گویند. طرح آینه گل در فرش دستباف گلستان و درمیان ایل یموت محبوبیت بسیار دارد.
طرح گلین بارماق گل در قالی های دست باف گلستانی
ترکمن‌ها علاقه زیادی به مراسم عروسی دارند، از این رو همواره نماد‌‌ها و نشان‌های مربوط به این فرهنگ زیبا، در قالی‌های گلستان و ترکمن‌صحرا بسیار به چشم می‌خورد. یکی از این طرح‌های پر استفاده طرح گلین بارماق گل است که نمادی از خنچه‌ی مراسم عقد و عروسی در گلستان است. معنای گلین بارماق به معنای انگشت عروس به فارسی است.
نقش طغرل گل فرش استان گلستان
ترکمن‌ها در تاریخ خود، علاقه‌ی زیادی به طغرل سلجوقی دارند. این شخص دلاوری‌های زیادی در منطقه‌ی گلستان داشت و نماد او، یعنی عقاب در میان نماد‌های فرش دستباف گلستان جزء طرح‌های تاریخی و مورد احترام است. همچنین عقاب از مشهور‌ترین نماد‌های ترکمن صحرا است. این طرح نیز به شیوه‌ی واگیره و در متن قرمز رنگ به نمایش در آمده‌است.
طرح قابسه گل در فرش دست بافت گلستان
یکی از پرندگان بومی در ترکمن صحرا، قابسه یا قبسه نام دارد که همواره مردم ترکمن به این پرنده علاقه‌ی زیادی داشته و آن را جزء نماد‌های محبوب و مهم در فرهنگ و تاریخ خود می‌دانند. از این رو طرح‌های این پرنده به صورت هندسی شده و مینیمال در قالب فرش دستباف گلستان جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد.
نقش قوچاق گل قالی گلستانی
یکی از نماد‌های دیگر مورد علاقه‌ی مردم ترکمن، شاخ قوچ است که به قوچاق مشهور است. این نماد با توجه به ترسیم نماد قدرت و بزرگی همواره مورد تمجید ایل ترکمن قرار داشته است. از این رو طرح قوچاق به صورت واگیره در میان طرح‌های مختلف فرش دستباف گلستان جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد.
از دیگر‌طرح‌های مورد استفاده و مشهور قالی‌های گلستانی واگیره با پسوند گل می‌توانیم به درناق، قامچی، بشقاب، آیدی، آخال، رتیل، خرچنگی، قابوس، چمچمه، آق‌سو و فیلپی اشاره کنیم.
تنوع رنگ بندی در فرش های دستبافت گلستان
فرش دستباف گلستان از آن دست قالی‌هایی است که بیشتر طرح‌های بافته شده توسط بافندگان ترکمن، از طیف‌های رنگی نزدیک و یکسانی را در ساختار خود بهره برده‌است. در این میان طیف‌های رنگی لاکی و سرخ رنگ اهمیت بسیار زیادی در شناسنامه‌ی فرش دستباف گلستانی دارند. بافندگان این قالی‌ها همواره علاوه بر رنگ‌های لاکی برای به تصویر کشیدن جزئيات از رنگ‌های سرمه‌ای، زرد و گاها سبز استفاده می‌کنند.
خاستگاه های مشهور قالی دستباف استان گلستان
فرش دستباف گلستان در خاستگاه‌های محلی تنوع بسیار زیادی از نظر طرح و نقش دارد. اما از نظر شیوه بافت و ساختار کلی اکثر خاستگاه‌های گلستان با یکدیگر شباهت دارند. خاستگاه‌های بافنده در گلستان عمدتا در قالب طایفه‌ها و ایل‌های ترکمنی تعریف شده‌اند. علت جداسازی هر طایفه در قالب هر خاستگاه، شیوه‌ی اختصاصی هر طایفه در طرح‌نگاری نقشه‌های گلستانی است که این عامل، گلستان را جزء غنی‌ترین فرش‌های حاوی نقشه‌های بسیار زیاد مطرح نموده است.
گنبدکاووس، گرگان و بند‌ترکمن از مناطق مهم بافت قالی گلستان هستند که آق قلا، رامیان، گمیشان، کلاله، علی‌آباد، آزاد‌شهر، مینو دشت، مراوه تپه، کردکوی و بندر گز از دیگر مناطق مشهور بافنده در گلستان به حساب می‌آیند.
ایلات ترکمن، زعفرانلو، گوکلان، یموت، تکه و طوایف از مهم‌ترین خاستگاه‌های طایفه‌ای قالی ترکمن به حساب می‌آیند.
راهنمای خرید قالی گلستان
فرش دستباف گلستان از نظر زیبایی، کیفیت و تنوع طرح‌ها همواره جزء برترین قالی‌ها در ایران و جهان بوده است. توجه به نکات مهم پیش از خرید قالی‌های گلستان می‌تواند لذت داشتن یک قالی بسیار با کیفیت و با دوام را برای شما به همراه داشت باشد.
همواره پیش از خرید قالی گلستان و ترکمن به نوع بافت قالی‌های این منطقه توجه ویژه داشته باشید. با توجه به اینکه عمده قالی‌های این محدوده به صورت متقارن و ترکی بافته شده‌اند؛ همواره این قالی‌ها مستحکم و بسیار متراکم هستند. برخی قالی‌های گلستان نیز در طوایف دیگر ممکن است از شیوه‌ی نامتقارن در گره‌زنی قالی‌ها بهره برده باشند که این قالی‌ها نسبت به قالی‌های متداول در گلستان ظریف و نازک‌تر است.
شمارش تعدا رج‌ها در خرید قالی ترکمن اهمیت بسیار زیادی دارد. برای شمارش رج‌های قالی گلستان، کافی است به پشت قالی‌ها نگاه کنید و با خط کش به میزان ۷ سانتی متر تعداد گره‌های فرش را شمارش کنید. علت شمارش گره‌ها در مقیاس ۷ سانتی‌متر، استاندارد رج‌شماری در قالی‌های گلستان و ترکی است. هرچه تعداد رج‌ها در قالی‌های این منطقه بیشتر باشد، کیفیت و ارزش مادی بسیار بیشتری خواهند داشت.
کلام نهایی
فرش دستباف گلستان در میان انواع خاستگاه‌های قالی‌بافی در ایران جزء متنوع‌ترین طرح و نقش‌ها را دارد. این قالی‌ها عمدتا ازشیوه‌ی ترکی در بافت خود بهره برده‌اند که باعث شده است همواره این قالی‌ها بسیار متراکم و مخملی باشند. از نظر راحتی و دوام، فرش‌های دستباف گلستانی جزء برترین قالی‌های ایران به حساب می‌آیند که علت این موضوع را می‌توانیم در شیوه‌ی بافت، الیاف پنبه و پشم بومی و بسیار مرغوب این منطقه جستجو کنیم.
