اگر تاکنون نحوه بافتن فرش را از نزدیک دیده باشید حتماً متوجه شده‌اید که بافنده جلوی یک دار قالی می‌نشیند و با دست‌های خود نقوش قالی را دانه به دانه حک می‌کند. بافندگان با چنان مهارت و سرعتی این کار را انجام می‌دهند که شاید در نگاه اول کار آنها بسیار ساده به نظر بیاید، در حالی که حتی یک گره هم سختی‌های خود را دارد. یک قالی که گاهاً ابعاد آن به چندین متر می‌رسد از گره‌های بسیار ریزی تشکیل می‌شود، که در حد میلی‌متری و چه بسا کوچک‌تر هستند.
اگر شما هم دوست دارید بدانید که یک فرش دستباف چگونه بافته می‌شود، با ما همراه شوید. چرا که ما در اینجا سعی می‌کنیم به دور از الفاظ تخصصی، روند بافت یک فرش دستباف را به صورت خلاصه توضیح دهیم.
مراحل بافت یک فرش دستباف
بافت فرش دستباف ایرانی نیز مانند هر کار دیگری، مراحل خاصی دارد. که در ادامه درباره آنها صحبت خواهیم کرد.
تهیه مواد و وسایل لازم
قبل از هر کاری، باید مواد و وسایل لازم برای بافت فرش آماده شود. اولین قدم، تهیه نقشه فرش و تعیین ابعاد فرش است. در این مرحله بافنده براساس بازار و علاقه خود طرح خاصی از فرش را انتخاب کرده و ابعاد آن را تعیین می‌کند. تعیین ابعاد و طرح فرش از آن جهت لازم است که باید نخ و نخ چله براساس این دو مورد خریداری شود.
معمولاً بافندگان حرفه‌ای با نگاهی به نقشه فرش، حجم نخ لازم را تخمین می‌زنند و براساس آن اقدام به خرید نخ می‌کنند. نخ ممکن است پشمی، ابریشمی یا حتی ترکیبی از الیاف مصنوعی است. برای رنگ کردن نخ‌های فرش‌بافی معمولاً از رنگ‌های طبیعی مانند روناس، پوست گردو و غیره استفاده می‌شود. البته گاهاً از رنگ‌های مصنوعی نیز بهره گرفته می‌شود. اما در هر صورت هر چه نخ و رنگ طبیعی‌تر باشند، ارزش فرش نهایی بالاتر خواهد بود و با قیمت بالاتری به فروش خواهد رفت.
در کنار تهیه نخ، نخ چله و نقشه فرش، باید دار قالی نیز براساس ابعاد فرش تهیه شود. دارهای قالی در قدیم از چوب ساخته می‌شدند، اما امروزه فلزی هستند و به صورت سفارشی براساس ابعاد فرش ساخته می‌شوند.
حال نوبت به تهیه ابزارهای لازم می‌رسد که همه قالیبافان این ابزارها را دارند. ابزارهایی که برای قالی‌بافی لازم است، عبارتند از: دفه، شانه، کاردک، قیچی، سیخ پودکشی و غیره.
چله‌کشی
بعد از اینکه دار قالی تهیه شد و نخ چله نیز آماده شد، حال نوبت به آماده کردن دار قالی برای بافت فرش می‌رسد. به همین دلیل دار قالی باید چله‌کشی شود. نخ چله معمولاً یک نخ سفید، پنبه ای متراکم و محکم است که ضخامت آن به نوع قالی بستگی دارد. لا و نمره چله فرش براساس نوع و نقش قالی تعیین می‌شود و فرد چله‌کش به صورت تجربی می‌داند که هر فرشی به چه نوع چله‌ای نیاز دارد. اگر چله فرش خوب و محکم نباشد و با نقشه فرش مطابقت نداشته باشد، کل زحمات بافنده هدر می‌رود. به همین دلیل چله‌کشی بسیار مهم است و به نوعی پایه فرش محسوب می‌شود.
در هنگام چله‌کشی، یک میله چوبی بر روی دار قالی و روی چله‌ها سوار می‌شود که کوجی نامیده می‌شود. کوجی نقش یک پایه متعادل‌کننده را بازی می‌کند و باعث محکم شدن تارهای قالی و منسجم شدن ساختار فرش می‌شود. کوجی تا اتمام بافت فرش بر روی دار باقی می‌ماند.
بافت فرش
بعد از اینکه چله‌کشی تمام شد و دار قالی آماده شد، نوبت به بافت فرش می‌رسد. در این مرحله بافنده ابتداً نخ‌های فرش را براساس نقشه آن آماده کرده و به شکل کلاف‌های کوچک درمی‌آورد. سپس نخ‌ها را به بند کشیده و به شکل افقی روی دار قالی آویزان می‌کند تا در هنگام کار، سریع‌تر به نخ‌ها دسترسی پیدا کند. بافنده سپس نقشه را نیز روی دار قالی روبروی خود قرار می‌دهد تا در حین بافتن فرش بتواند به آن نگاه کند.
فرش به صورت رج به رج بافته می‌شود. هر رج بسته به ابعاد فرش، از تعدادی گره تشکیل می‌شود که براساس نقشه فرش در محل خود بافته می‌شوند. معمولاً یا نقشه‌خوان رنگ‌ها و نقشه را برای بافنده می‌خواند یا خود او براساس نقشه پیش رو، گره‌های فرش را می‌زند. بعد از اینکه گره‌های یک رج کامل بافته شدند، نوبت به زدن نخ پود می‌رسد. نخ پود هم نوع نخ چله است و باعث استحکام ساختار فرش می‌شود. معمولاً برای محکم شدن نخ پود از دفه یا کرکیت استفاده می‌شود. بعد از اینکه نخ پود سر جای خود محکم شد، نوبت به رج بعدی می‌رسد و به همین صورت بافت فرش تا انتها براساس نقشه فرش ادامه پیدا می‌کند. البته برای اینکه فرش ساختار خوب و مستحکمی پیدا کند، بعد از این پود که به پود کلفت معروف است، یک پود نازک هم زده می‌شود. نحوه زدن پود نازک مستقیماً با کیفیت فرش ارتباط دارد و باید توسط یک فرد حرفه‌ای صورت بگیرد.
همان طور که می‌دانید فرش به صورت کرکی است، این کرک‌ها در هنگام بافت فرش بسیار بلندتر هستند و بعد از چند رج، عملاً مانع ادامه کار بافنده می‌شوند. به همین دلیل بعد از رسیدن ضخامت رج‌ها به حدود چهار انگشت، پرزهای اضافی فرش با کمک یک قیچی مخصوص بریده می‌شوند. این قیچی برخلاف قیچی‌های دیگر سرتخت است و تنها مختص این کار است.
بعد از اینکه اتمام فرش به پایان رسید، نوبت به بافت حاشیه فرش می‌رسد که معمولاً با استفاده از نخ چله صورت می‌گیرد و استحکام فرش را در حین استفاده تضمین می‌کند.
پایین آوردن فرش و پرداخت آن
بعد از بافت حاشیه فرش، کار بافنده به اتمام می‌رسد و نوبت پایین آوردن فرش می‌شود. برای پایین آوردن فرش، نخ‌های چله باید بعد از فاصله‌‍ای که به عنوان ریشه فرش در نظر گرفته می‌شود، بریده شوند. اما اگر همه نخ‌های چله با هم بریده شوند، فرش کج می‌شود. به همین دلیل معمولاً نخ‌های چله را دسته‌بندی کرده و به آرامی هر دسته را می‌برند. بعد از بریدن آخرین نخ چله، فرش به زمین می‌افتد.
حال نوبت به پرداخت فرش می‌رسد. پرداخت فرش باعث می‌شود ارتفاع پرزهای فرش یکنواخت شود و این گونه است که زیبایی فرش کاملاً معلوم می‌شود. امروزه پرداخت فرش توسط دستگاه‌های مخصوص و افراد متخصص صورت می‌گیرد.
بعد از اتمام روند پرداخت که باعث زیبا شدن فرش می‌شود، نوبت به کزدهی پشت فرش می‌رسد. در این صورت ناهمواری‌های پشت فرش و گره‌هایی که به هر دلیل از پشت فرش بیرون زده‌اند، با کمک شعله‌های آتش از بین می‌روند و پشت فرش نیز حالتی یکدست و یکنواخت پیدا می‌کند. در این مرحله فرش دستباف با آن شکل و شمایلی که ما می‌شناسیم، آماده شده و به بازار عرضه می‌شود تا مردم برای خرید فرش دستباف ایرانی اقدام کنند.
سخن آخر
در این مقاله از وبلاگ فرش عرسین سعی کردیم شما را با زبانی ساده با نحوه بافت فرش دستباف آشنا کنیم. همان طور که مشاهده کردید روند بافت فرش دستباف شامل مراحل زیادی است. به همین دلیل بافت یک فرش بسیار زمانبر است و گاهاً حتی بیشتر از یک سال هم طول می‌کشد. از این رو هیچ گاه ارزش واقعی یک فرش دستباف را نمی‌توان با پول تعیین کرد.
