فرش دستباف آئینه هنر ایرانی است و با نام ایران گره خورده است. نقوش فرشهای دستباف ایرانی از تمدن، فرهنگ، آداب و رسوم، جفرافیا و هویت مردم ایران زمین سرچشمه گرفته‌اند. این نقوش هزاران سال قدمت دارند و همچنان اصالت خود را حفظ کردهاند. هنرمندان فرشباف ایرانی قرنهاست که روح و جان خود را با فرش ایرانی پیوند زده و با آن زندگی می‌کنند.
نقوش فرشهای دستباف ایرانی زنده، زیبا و پیچیده هستند و بیننده را مبهوت خود می‌کنند. طرح‌های فرشهای دستباف ایرانی براساس یک طبقه‌بندی کلی به 19 دسته تقسیم می‌شوند که در ادامه آنها را به اختصار معرفی خواهیم کرد.
شاه عباسی
پایه نقوش فرشهای شاه عباسی، گل شاه عباسی است. معمولاً گل‌های شاه عباسی به همراه شاخ و برگ‌ها، زمینه و حاشیه فرشهای شاه عباسی را می‌پوشانند. چنانچه گل شاه عباسی با نقوش دیگری تلفیق شود، طرح‌های جانبی دیگری مانند شاه عباسی تصرفی، افشان، لچک ترنج و غیره تشکیل می‌شود.
اسلیمی
پایه طرح‌های اسلیمی شاخه‌های پیچ و تاب خورده در میان برگ‌هاست. از این رو این فرش‌ها در یک نگاه کلی مانند یک درخت پر پیچ و تاب به نظر میآیند. طرح‌های اسلیمی نیز در صورت تلفیق با طرح‌های دیگر به دسته‌های فرعی مانند اسلیمی شکسته، اسلیمی ترنجدار، اسلیمی ماری و غیره تقسیم می‌شوند.
افشان
در نقوش افشان، طرح کلی شامل گل، برگ‌ها و شاخه‌های آن است که به صورت مجزا کل زمینه فرش را پر می‌کنند. اما به دلیل تراکم بافت فرشهای افشان، نقوش آن پیوسته به نظر میآیند. برخی از انواع طرح‌های افشان عبارتند از: افشان اسلیمی، افشان شاخه‌پیچ، افشان شکسته و غیره.
بته جقه
طرح بته جقه که یکی از معروف‌ترین نقوش فرشهای دستباف ایرانی است، در اصل از درخت سرو الهام گرفته شده است. طرح‌های بته جقه برحسب اندازه و شکل انواع مختلفی دارند که بته ترمه، بته سنندج، بته افشاری، بته هشت بته یا کردستانی و بته بازوبندی تنها برخی از انواع آن هستند.
درختی
در نقوش فرشهای ایرانی، درخت‌ها و گل‌ها حرف اول را می‌زنند. اما فرشهای با طرح درختی تا حدی متمایز هستند، زیرا در طراحی این فرش‌ها سعی می‌شود از همان نگاه اول طرح درخت به ذهن متبادر شود. در واقع این طرح‌ها حاوی یک گروه درخت و درختچه‌های کوچک و بزرگ هستند که در کنار هم نقش اصلی فرش را تشکیل می‌دهند. طرح‌های درختی حیوان‌دار، درختی حیوانی، درختی ترنجدار و غیره تنها نمونه‌ای از طرح‌های درختی هستند.
شکارگاه
طرح‌های شکارگاه فرش دستباف ایرانی، صحنه‌های شکار را به ذهن متبادر می‌کنند. این طرح‌ها شامل سوارکانی هستند که با یک نیزه یا تیر و کمان، حیوانی را نشانه گرفته‌اند. حیوانات مختلف و شاخ و برگ درختان از دیگر عناصر سازنده طرح‌های شکارگاه هستند. از جمله نقوش فرعی طرح‌های شکارگاه می‌توان به شکارگاه قابی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه درختی و غیره اشاره کرد.
قابی
طرح فرشهای قابی در حالت کلی به چند ضلعی‌هایی تقسیم می‌شود که به صورت منظم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. داخل هر کدام از این چند ضلعی‌ها با نقوش مختلفی پر می‌شود. از این رو فرشهای با نقش قابی، جلوه‌ای متمایز از دیگر فرشهای ایرانی دارند. قابی اسلیمی و قابی قرآنی کرمانی دو نمونه از طرح‌های قابی هستند.
ترکمن یا بخارا
طرح‌های ترکمنی یا بخارا بازتاب فرهنگ و زندگی مردم کوچ‌نشین هستند. از آنجایی که فرشهای بافته شده توسط بافندگان ایل، اکثراً فاقد نقشه بوده‌اند، به صورت ذهنی بافته شده‌اند. نقوشی مانند شاخ قوچ، عقرب، قو، اسب و عناصر طبیعی مانند درختان و گل‌ها در طرح‌های ترکمن به وفور دیده می‌شوند. از جمله طرح‌های ترکمن می‌توان به ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی، ترکمنی قاشقی و غیره اشاره کرد.
ماهی درهم
در طرح ماهی درهم یک طرح لوزی شکل با چهار پر در وسط فرش قرار می‌گیرد و دور تا دور آن با واگیره‌های طرح ماهی احاطه می‌شود. معمولاً این نقوش در حاشیه فرش نیز به صورت متفاوتی تکرار می‌شود. ماهی سنه یا کردستان، ماهی هراتی و ماهی فراهان تنها چند نمونه از طرح‌های ماهی درهم هستند.
گلفرنگ
در طرح گلفرنگ، نقوش اصیل ایرانی با گل‌های طبیعی ترکیب می‌شوند. وجود رنگ‌های تند، روشن و سرزنده به خصوص قرمز از ویژگی‌های متمایز طرح‌های گلفرنگ است. از انواع طرح‌های گلفرنگ می‌توان به گلفرنگ بیجار، گلفرنگ ترنجدار، گلفرنگ مستوفی و غیره اشاره کرد.
محرابی
طرح‌های محرابی در اصل یادآور محراب مساجد هستند. در این طرح‌ها دور تا دور محراب را قندیل‌ها، درختچه‌ها و گلدان‌ها فرا می‌گیرند و گاهاً از دو ستون در اطراف محراب، به عنوان پایه‌های آن استفاده می‌شود. محرابی درختی، محرابی دورنما و محرابی قندیلی چند نمونه از انواع طرح‌های محرابی هستند.
گلدانی
همان طور که از نام طرح گلدانی پیداست، این طرح از تلفیق نقوش گلدانی به وجود می‌‍آید. در اکثر نقوش گلدانی، گلدان‌های کوچکی به صورت قرینه در تمام طول فرش تکرار می‌شوند. در ضمن گاهی اوقات فرشهای گلدانی تنها شامل یک گلدان هستند که شاخ و برگ‌های گل‌های آن در تمام زمینه فرش پخش می‌شوند. برخی از انواع طرح‌های گلدانی عبارتند از: گلدانی لچک ترنجی، گلدانی تکراری، گلدانی محرابی، گلدانی دو طرفه و غیره.
محرمات
فرشهای با طرح محرمات ساختار متمایزی دارند، زیرا از دور راه راه به نظر می‌رسند. طرح این فرش‌ها به چند خط موازی تقسیم می‌شود و فاصله بین این خطوط با انواع نقوش منجمله بته جقه، طرح‌های اسلیمی و گل و برگ پر می‌شود.
ایلی
طرح‌های ایلی در اصل ساخته و پرداخته ذهن بافندگان آنها هستند. این طرح‌ها معمولاً به نام منطقه‌ای که در آن رواج پیدا کردهاند، نام گذاری می‌شوند. در ضمن گاهی اوقات نام کسانی که در ابتدا این فرش‌ها را سفارش داده‌اند و یا در آن منطقه ذی‌نفوذ بوده‌اند بر روی این فرش‌ها باقی مانده است. طرح‌های کردی، علی میرزائی، سنه، سنگ چوبی، خمسه، اردبیل و … تنها نمونه‌ای از طرح‌های ایلی هستند که هر کدام دارای نقوش خاص خود هستند.
هندسی
همان طور که از نام طرح‌های هندسی پیداست از ترکیب نقوش هندسی به وجود میآیند. هندسی خطائی، خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی جزء طرح‌های هندسی به شمار میآیند.
نقوش واگیره‌ای
در طرح‌های واگیره‌ای یک طرح در تمام طول فرش تکرار می‌شود، این طرح‌ها تماماً به هم مرتبط هستند؛ به همین دلیل مانند یک ساختار منظم به نظر میآیند. از جمله طرح‌های واگیره‌ای می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: بندی کتیبه‌‍ای، بندی مستوفی، بندی خوشه انگوری، بندی خاتم شیرازی و غیره.
اقتباسی
طرح‌های اقتباسی از طرح‌های فرشهای دستباف دیگر کشورها الهام گرفته شده‌اند. طرح‌های قفقازی نمونه‌ای از این طرح‌ها هستند.
نقوش آثار باستانی و ابنیه اسلامی
همان طور که مشخص است این نقوش از طرح ساختمان‌ها، کاشی‌کاری‌ها و تزئینات بناها الهام گرفته شده‌اند. از جمله این طرح‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: مسجد شاه اصفهان، مقبره شیخ صفی، ایوان مدائن، تخت جمشید و …
نقوش تلفیقی
طرح‌های تلفیقی، ترکیبی از دیگر طرح‌ها هستند که به مرور زمان با هم تلفیق شده‌اند. این طرح‌ها به دلیل اینکه ترکیبی از نقوش مختلف هستند، زیبایی خاصی دارند و بسیار متنوع هستند. تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی دسته گلی و تلفیقی هندسی تنها چند نمونه از انواع طرح‌های تلفیقی به شمار میآیند.
سخن آخر
انواع طرح‌های فرشهای دستباف ایرانی شاید انتخاب را برای ما سخت بکنند. اما نشان دهنده غنی و با شکوه بودن گنجینه فرش دستباف ایرانی هستند.
