فرشهای دستباف ایران همواره بخش عمده‌ای از نیاز جهانی از فرشهای اصیل و دستباف را تامین می‌کنند. در این میان هر منطقه از ایران نقش ویژه‌ای در پویایی صنعت قالی‌بافی دارد. استان ایلام یکی از استان‌های غربی زاگرس در حوزه فرشهای دستباف، جزء قدیمی‌ترین بافندگان است. ۹۰ درصد فرش دستباف ایلام صادراتی است و از مهم‌ترین کشور‌های خریدار این فرش می‌توانیم به کشور‌های عربی غربی و جنوبی ایران عزیز اشاره کنیم. در این مطلب، به بررسی ویژگی فرش دستباف ایلام و انواع طرح و نقش‌های آن می‌پردازیم.
تاریخچه فرش دستباف ایلام
یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های خاورمیانه بدون شک تمدن ایلام است. قدمت تمدنی استان ایلام به ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد باز می‌گردد. از مهم‌ترین آثار کشور شده در این منطقه و شوش می‌توان به ارزش بسیار بالای صنایع دستی و فرهنگی در تاریخ غنی این استان اشاره کرد. تمدن‌های آشوری، سومری، بین النهرین از اصلی‌ترین تاثیر گذاران در آثار تولیدی این استان دارد.
ایلام در میان فرشهای دستباف ، دارای قدمت بیش از ۵۰۰ سال است که این موضوع ایلام را در بین قدیمی‌ترین بافندگان فرش دستباف ایرانی قرار می‌دهد. همواره فرش دستباف در این استان یکی از مهم‌ترین صنایع و حرفه روزمره مردم بوده‌است؛ از این رو بافندگان بومی ایلامی از تبحّر و خلاقیت بسیار بالایی در حوزه قالی‌بافی برخوردارند. عمده طرح و نقش‌های قالی ایلام به دوران صفویه باز می‌گردد.
خصوصیات و ویژگی فرش دستباف ایلام
هر خاستگاه فرش دستباف در ایران، با توجه به خصوصیات اقلیمی، فرهنگی و دانش فنی از خصوصیات مهم و بارزی در میان سایر خاستگاه‌ها برخوردار است. استان ایلام یکی از قدیمی‌ترین استان‌های بافنده فرشهای سنتی؛ از نظر شیوه بافت و غنای طرح‌های بافته شده بسیار سرآمد است. در میان بافندگان ایران، بافندگانی ایلامی سرعت بافت بیشتری دارند از این رو تعداد فرشهای بافته شده در این خاستگاه به نسبت بافندگان در سطح بسیار بیشتری قرار دارد. این موضوع به صادراتی‌تر شدن صنعت قالی‌بافی در این استان کمکی بسیاری نموده است.
فن غالب قالی‌بافی در ایلام، فن گره‌زنی ترکی است. گره‌ی ترکی یا متقارن باعث شده است که فرشهای بافته شده‌ی این منطقه از نظر استحکام در سطح بسیار بالایی قرار بگیرد. همچنین رج‌های فرش این منطقه با توجه به شیوه‌ی متقارن در بافت در تعداد بالایی قرار دارد. به طور میانگین رج این فرش‌ها از ۴۵ تا ۶۵ عدد متغیر است، همچنین رج‌شمار این فرش‌ها به صورت متغیر بین ۱۵ تا ۲۵ است.
عمده‌فرش‌های دستباف ایلامی از الیاف پشمی در خامه و الیاف نخ‌پنبه در تار و پود تشکیل شده است. این الیاف با توجه به ساختاری که دارند فرشهای این منطقه را از نظر قوام و سنگینی در سطح بالایی قرار داده‌اند.
طرح های مورد استفاده در فرش دستباف ایلام
ایلام یکی از متنوع‌ترین طرح و نقش‌ها در میان فرشهای دستباف را دارا است. این طرح و نقش‌ها به صورت ترکیبی، یا از نماد‌های باستانی بومی عشایر ایلامی و یا از نماد‌های استان‌های شرقی و عشایر قشقایی، تبریزی، قم، کاشان و کردستان بهره برده است. به طور‌کلی اکثر طرح‌های مشهور در ایران در کنار طرح‌های اختصاصی ایلامی در این منطقه مورد استفاده بافندگان قرار می‌گیرد.
طرح هخامنشی در فرش دست باف ایلام
یکی از زیبا‌ترین طرح‌های مورد استفاده در فرش دستباف ایلام، نوع هخامنشی است. این طرحها بسیار مورد توجه تاجران خارجی و داخلی قرار گرفته است. از دلایل این موضوع ریز بافت بودن و خلاقیت طراحی در این‌گونه فرش‌ها است. این طرح بیشتر در خاستگاه‌های نزدیک زاگرس قابل مشاهده است. این فرش جزء طرح‌های کلکسیونی و نفیس بوده و عمدتا از نماد‌هایی مانند لوتوس، سرباز هخامنشی، گوزن‌های خال‌دار زرد ایرانی در آن استفاده شده است. قدیمی‌ترین فرش دستباف هخامنشی کشف شده در موزه آرمیتاژ روسیه قرار دارد که بر اساس تخمین‌ها به دوران ماد‌ها و یا پارت‌ها باز می‌گردد.
نقش اسلیمی در فرش دستباف ایلام
طرح و نقش اسلیمی از دوران صفویه در ایران رواج بسیاری پیدا کرد. با توجه به علاقه شاه‌عباس به نش و نگار اسلیمی، در بیشتر نقش و نگار آن دوران طرح‌های اسلیمی به چشم می‌خورد و در صنایع دستی و ابنیه امروزی مانند مساجد، کاشی‌کاری‌ها و فرش‌ها بسیار به چشم می‌خورد. عمده طرح‌های مورد استفاده از نماد‌های اسلیمی هندسی، منحنی‌ها و عمدتا به صورت ترکیبی با طرح افشان و مارپیچ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
طرح خشتی در قالی دستبافت ایلام
از متداول‌ترین طرح‌های فلات مرکزی و غربی ایران، طرح خشتی است. این طرح علاوه بر فرش دستباف ایلام در خاستگاه‌های کرمان، سیرجان، بختیاری و اصفهان بسیار مورد استفاده قالی‌بافان قرار می‌گیرند. این طرحها به صورت شبکه‌ای در طول فرش تکرار شده‌اند. با توجه به ساختار خشت مانند این طرحها به آن‌ها خشتی می‌گویند. این طرح جزء فرشهای ریز‌بافت و کلکسیونی به حساب می‌آید.
نقش ترنج و لچک در فرش دست باف استان ایلام
بدون شک مشهور‌ترین طرح در میان فرشهای دستباف ایرانی، طرح ترنج و لچک است. این‌طرح‌ها در اکثر خاستگاه‌های ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته این طرح در فرشهای نائین و کاشان بسیار بیشتر به چشم می‌خورد. در این طرح نماد ترنج در مرکز عمدتا با حشیه لوزی و یا گرد به نمایش درآمده‌است. لچک‌ها نیز در چهار زاویه داخلی فرش قرار دارند. این فرش‌ها عمدتا با حاشیه‌های مشهور کاشانی تزئین شده‌اند. از مشهور‌ترین طرح این فرش‌ها زمینه‌ی لاکی، سرمه‌ای و یا کرم است که در ایلام بیشتر طرحها زمینه‌ای لاکی دارد.
طرح شکارگاه فرش دستباف ایلامی
عمده نماد‌های تشکیل دهنده در طرح شکارگاهی برگرفته از عناصر طبیعی،جانوران و اساطیر است. این‌طرح‌ها جزء قدیمی‌ترین طرح‌های مورد استفاده در دربار‌های پادشاهان قدیمی است. عمدتا در این طرح شمایل افراد مشهور در شکارگاه به نمایش در می‌آمد. بعد‌ها طرح شکارگاهی دچار تحول شد و امروزه عناصر طبیعی مانند درخت، گوزن‌های ایرانی و محیط زیستی با ترکیب طرح‌های محرابی به نمایش درآمد است.
نقش شمایل باستانی در فرش دست بافت استان ایلام
بدون شک یکی از جذاب‌ترین طرح‌های بافته‌شده در فرش دستباف ایلام، طرح تصویر و شمایل باستانی است. با دیدن این طرح‌های نا‌خودآگاه به یاد تمدن‌های سومری و ایلامی می‌افتید. این‌طرح جزء کلکسیونی‌ترین طرح‌های فرش دستباف ایرانی از نظر شمایل باستانی قرار دارد. این فرش‌ها از نظر خاستگاه مختص ایلام است. این طرح در مناطقی مانند شوش و شوشتر نیز قابل مشاهده است.
طرح طاووس در فرش ایلام
از نظر زیبایی شناختی و خلاقیت بصری، طرح طاووس را می‌توانیم زیبا‌ترین فرش دستبااف ایلام و حتی یکی از بهترین‌های دنیا بنامیم. این فرش دستباف که علاقه‌مندان بسیاری دارد از یک طاووس با پر‌های کار شده به صورت سه بعدی در ترکیب با درخت شکوفه‌های بهاری استفاده شده است. سه‌بعدی بودن پر‌های طاووس جذابیتی مبهوت کننده‌ای به این طرح ایلامی بخشیده است. طرح طاووس از نظر خلاقیت حواشی، متن و جزئيات در بالاترین حد خود قرار دارد. این طرح بسیار مورد علاقه تاجران حوزه خلیج فارس قرار دارد.
طیف های رنگی فرش دستبافت استان ایلام
طیف‌های رنگی مورد استفاده بافندگان در فرش دستباف ایلام، از نظر گرید رنگی نزدیک به طرح‌های آذری است. این طرحها عمدتا از زمینه‌های لاکی استفاده می‌کنند. در کنار زمینه‌ی لاکی، حواشی با خطوط سرمه‌ای و منحنی‌ها با رنگ‌های زرد کمرنگ شکل می‌گیرند. رنگ سبز مغز پسته‌ای و نیلی نیز استفاده وسیعی در میان فرشهای این منطقه دارد.
عمده رنگ‌های مورد استفاده در ایلام با توجه به وجود رنگرزی‌های محلی به صورت طبیعی و گیاهی است، البته در برخی مناطق و به سفارش خریدارن، ممکن است رنگ‌های شیمایی نیز مورد استفاده قرار بگیرند.
خاستگاه های بافنده در ایلام
یکی از جذابیت‌های فرش دستباف ایلام این موضوع است که اکثر خاستگاه‌های فرش دستباف در مناطق روستایی واقع شده‌اند. این اقدام حمایتی باعث شده است که رونق اقتصادی در روستا‌ها برقرار باشد. بخش اعظم سهم صادراتی ایلام را خاستگاه‌های روستایی تشکیل داده‌اند. روستای چم‌ژاب در شهرستان دره شهر در شرق ایلام و نزدیک لرستان از اصلی‌ترین خاستگاه‌های استان ایلام است. از دیگر مناطق مهم بافند این استان می‌توانیم به مرکز ایلام، دهلران، بدره، سراب باغ، چوار، پهله، موسیان و هلیلان اشاره کنیم. صنعت قالی دستباف به صورت پراکنده در اکثر مناطق این استان رواج دارد. با توجه به نزدیکی این استان به مرز عراق از طریق مهران، فرصت صادراتی این فرش‌ها افزایش یافته است.
سخن نهایی
فرش دستباف ایلام با توجه به قدمت بیش از ۵۰۰ ساله و تبحر بالای بافندگان آن منطقه از محبوبیت صادراتی بسیار بالایی برخوردار است. بیشتر محصولات ایلامی صادراتی هستند بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که کیفیت این قالی‌ها در سطح بسیار بالایی قرار دارد. همواره در خرید فرشهای دستباف ایلام به تعداد رج، الیاف مورد استفاده و طبیعی یا مصنوعی بودن رنگ‌های فرش توجه ویژه‌ای داشته باشید.
