نقش و نگار محسور کننده فرشهای دستباف ایرانی همواره مورد توجه جهانیان بوده است. همواره این نقش و نگار زیبا از اصول خاصی در طراحی و اجرای آن‌ها انجام شده است که طرح‌های نهایی از انسجام کافی و زیبایی برخوردار باشند. فرشهای دستباف ایرانی همواره از طرح‌ها و نقش و نگار گوناگونی در ساختار خود برخوردارند. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به معرفی انواع نقشه در فرش دستباف و بررسی نقشه نگارهای فرشهای اصیل ایرانی می‌پردازیم.
نقشه فرش دستباف چیست؟
طرح و نقش و نگار فرشهای دستباف هر استان و منطقه ایران عزیز دارای سبک وسیاق خاصی هستند. در طراحی این مدل‌‌ها از حروف الفبای طراحی فرش دستباف استفاده شده است. به این حروف الفبای طراحی فرش دستباف، نقشه فرش دستباف می‌گویند.
نقشه فرش دستباف در واقع به شیوه طرح‌نگاری و ترسیم نماد‌ها جای‌گیری آن‌ها در در نقشه کلی می‌گویند. این نقشه ها بر اساس آداب و رسوم هر منطقه در طبقه‌بندی و مدل‌های مختفی وجود دارند. در ادامه بررسی انواع نقشه فرش دستباف می‌پردازیم، اما ابتدا به تاثیر محیط و فرهنگ بر این نوع نقش و نگار‌ها، در صنایع دستی هر منطقه می‌پردازیم.
تاثیر محیط و فرهنگ بر نقوش فرش دستباف
از گذشته‌های دور، انسان‌ها متأثر از محیط، فرهنگ و آداب و رسوم خود را تشکیل می‌دادند. همواره انسان‌ها از محیط زندگی و فرهنگ بومی خود در صنایع دستی و هنر‌های صنعتی خود استفاده می‌کنند.
تاثیر محیط بر صنایع دستی بر انواع نقشه فرش دستباف در ایران نیز اثر گذار بوده‌است. به طوری که در مناطق مختلف ایران، بافندگان با توجه به آب و هوا، فرهنگ، پوشش گیاهی و جانوری از نقشه‌ها و طرح‌های انطباق پذیری با شرایط استفاده می‌کنند.
معرفی و بررسی انواع نقشه در فرش دستباف
نقشه فرش دستباف انواع گوناگونی دارد و از گذشته برخی نقشه‌ها در میان بافندگان مرسوم بوده‌اند. در ابتدا لازم است بیان کنیم که منظور از نقشه فرش دستباف به معنای نقش و نگار و طراحی کلی فرش‌ها نیست؛ بلکه مفهوم نقشه به معنای شیوه طراحی نماد‌ها و الگو‌های تکرار شونده و نوع خطوط و منحنی‌ها در طراحی فرش‌ها است. در واقع این نقشه‌ها به معنای ساختاری نظام دهنده به الگوی نهایی فرش هستند. در ادامه به بررسی مشهور‌ترین نقشه‌های فرش دستباف ایرانی می‌پردازیم.
نقشه با خطوط شكسته (هندسی)
به شیوه طراحی نماد‌ها و طرح کلی فرش به صورت خطی، نقشه هندسی یا خطوط شکسته می‌گویند. این طرح با توجه به سادگی بافت و همچنین قابلیت اجرای طرح‌های گوناگون از محبوبیت بسیاری در میان ایرانیان برخوردار است.
نقشه خطوط شکسته یکی از کهن‌ترین سبک‌های طراحی فرش دستباف است و از دیرباز به دلیل سادگی و سهولت مورد استقبال بافندگان قرار گرفته است. این نقشه‌ها علاوه بر قالی‌ها در گلیم‌های عشایری نیز بسیار پر استفاده است. معمولا نقشه‌های خطوط شکسته به صورت ذهنی نیز قابلیت اجرا و بافت را دارند. همچنین این نقشه برای فرشهای کم تراکم و گره فارسی بسیار مناسب خواهد بود.
نقشه سراسري (سرتاسري)
یکی از سبک‌های طراحی نقش و نگار فرشهای دستباف پر جزئیات و غیر متقارن، شیوه سراسری است. در این شیوه کل قالی به عنوان یک نقشه کلی مد نظر قرار گرفته خواهد شد. از مشهور‌ترین طرح‌های مورد استفاده از این نقشه می‌توانیم به طرح‌های شکارگاهی یا شمایل اشخاص اشاره کنیم.
نقشه تكراري (واگیره)
یکی دیگر از مشهور‌ترین نقشه‌های فرشهای دستباف، نقشه‌های تکراری یا واگیره‌ای هستند. برای طراحی این نقوش در ابتدا، یک یا چند نقشه و نماد به صورت پایه و ابتدایی معیار قرار داده خواهد شد و این نقشه‌ها در کل قالی به صورت منظم و تکراری اعمال خواهند شد.
این نقشه یکی از زیباترین نقوش فرش دستباف است. از مشهور‌ترین طرح‌های تشکیل دهنده این نقشه می‌توانیم به طرح خشتی و گلستان در قالی‌های دستباف وهمچنین گلیم شیرکی پیچ سیرجانی اشاره کنیم. البته این نقشه به صورت تلفیقی با سایر نقشه‌ها می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد و امروزه پای ثابت نقشه‌های فرش دستباف در ایران است.
نقشه ½
نقشه یک دوم یا نیم یکی از زیباترین نقشه فرش دستباف است. این نقشه‌ها در واقع نیمی از نقوش مطابق با نقشه طرف مقابل خواهد بود. در اجرای این نقشه نیازمند اجرای رابطه‌ای ریاضی میان تار‌ها هستیم به طوری که خاصیت قرینه‌ای در میان آن‌ها به صورت نسبی اجرا شده باشد. این طرح در میان نقش و نگاری مانند محراب و گنبد بسیار کاربردی است.
نقشه 1/4 یا ربعی
به نقشه‌هایی می‌گویند که به میزان یک چهارم نقشه اولیه کامل شده و مابقی آن در طول فرش به صورت تکرار در می‌آید. این نقشه‌ها در میان طرح‌های طبیعی و گل‌زار بسیار قابل استفاده و اجرایی خواهد بود.
نقشه با خطوط منحنی (گردان)
بدون شک پر استفاده‌ترین نقشه فرش دستباف ایرانی امروز، نقشه با خطوط منحنی یا گردان است. در این طرح، خطوطی منحنی در تمام سطح نقشه هستند. این طرح‌ها یکی از خلاقانه و پر کاربرد‌ترین نقشه‌ها در میان فرشهای دستباف هستند. این نقوش در تمام مناطق ایران رواج دارند اما در مناطق آذری زبان، اصفهان و کاشان از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.
انواع طرح های مشهور فرش دستباف
طرح‌های فرش دستباف ایرانی به قدری متنوع و غنی هستند که هریک نشانگر سبک خاص و فنی مشخص در اصول نقشه نویسی فرشهای دستباف در دنیا هستند. هریک از طرح‌های مشهور ایرانی از سبک و سیاق نقشه‌ای خاصی پیروی می‌کنند. اجرای این نقشه‌ها در نمایاندن فرهنگ و هنر مردم ایران زمین به تولید فرشهای دستبافی غنی و اصیل انجامیده است. در ادامه به بررسی برخی از طرح‌های مشهور ایرانی می‌پردازیم.
طرح ماهی
یکی از مشهور‌ترین طرح‌های فرش دستباف تبریزی است. این فرش‌ها پرتراکم و بسیار ریز بافت هستند. در طراحی این نقش و نگار از نقشه‌های واگیره، ربعی و نیمه استفاده شده است.
طرح خشتی
طرح خشتی یکی از طرح‌های زیبا و مدرن فرشهای دستباف در ایران است و بیشتر در مناطق مرکزی مانند اصفهان و کرمان رواج بیشتری دارند. طرح‌های خشتی معمولا محتوی نماد‌های باستانی و بومی هستند. نقشه مورد استفاده در این فرش‌ها اغلب به صورت واگیره و تکرار شونده است.
طرح افشان
یکی از مشهور‌ترین طرح‌های ایرانی بدون شک طرح افشان است. این طرح البته در انوع و اقسام گوناگونی در بازار موجود است، اما ویژگی مشترک نقش و نگار افشان، استفاده از نقشه سراسری و منحی در ساختار آن است. این نقش و نگار در میان فرشهای کاشان، قم و تبریز از نمود بیشتری برخوردار است.
طرح شکارگاه
یکی از طرح‌های کلکسیونی و بسیار ارزشمند فرشهای دستباف ایران، طرح شکارگاهی است. در این طرح بافندگان بدون استفاده از جزئيات تکرار شوند یا منحنی اقدام به طراحی فرش به صورت سراسری و پر جزئيات می‌کنند. طرح مورد استفاده در شکارگاهی به صورت سراسری است.
طرح تلفیقی
پراستفاده‌ترین طرح در نقش و نگار ایران، طرح تلفیقی است. این طرح‌ها انواع گوناگونی دارند اما وجه مشترک تمام آن‌ها استفاده از نقشه فرش دستباف واگیره، منحنی، ربعی و نیمی در ساختار آن‌ها است. این فرش‌ها از زیبایی بسیار و جزئيات بی‌نظیری همراه هستند از این رو در بازار فرش دستباف پرتقاضا هستند.
سبک‌های طراحی نقوش فرش دستباف
امروز نقشه‌های فرش دستباف در انواع و سبک و سیاق گوناگونی در میان بافندگان مورد استفاده هستند. در گذشته طراحی و اجرای نقشه فرش دستباف به وسیله ذهنی صورت می‌گرفت اما بعد‌ها با آمدن کاغذ‌های نقشه کشی مدرج، جزئيات فرش‌ها بیشتر شد و در نهایت نرم افزار‌های کامپیوتری دقت طراحی نقشه فرشهای دستباف را افزایش دادند. در ادامه به ۳ روش طراحی نقشه فرش دستباف می‌پردازیم.
ذهنی
یکی از روش‌های سنتی و خلاقانه طراحی و اجرای نقشه فرش دستباف در ایران روش ذهنی است. امروزه در بیشتر شهرستان‌ها و مناطق عشایری به دلیل نبود امکانات طراحی، بافندگان از تصویر ذهنی برای نقشه‌کشی فرش دستباف استفاده می‌کنند. این فرش‌ها نمایانگر خلاقیت و استعداد بالای بافندگان هستند. بافندگان در اجرای این نقشه‌ها عمدتا از سبک هندسی و خطوط شکسته برای طرح بندی فرشهای دستباف استفاده می‌کنند.
دستی
از روش‌های محبوب و پر استفاده اجرای نقشه فرش دستباف، روش طراحی دستی بر روی کاغذ‌های مدرج نقشه کشی است. این کاغذ‌ها، حاوی خطوط عمودی و افقی مدرج هستند و خانه‌هایی با قطر میلیمتری را تشکیل داده‌اند. طراحان فرش دستباف می‌توانند با مداد طرح‌های اولیه را برای روی این کاغذ‌های اجرا و سپس با رنگ آمیزی نقش و نگار را آماده اجرا توسط بافندگان کنند.
بافندگان با توجه به مدرج بودن نقش‌ها به راحتی می‌توانند تار و پود‌های فرش‌ها را مطابق نقشه با دقت میلیمتری خامه گذاری کنند. در این سبک انواع نقشه‌های دستباف قابل پیاده سازی هستند اما در خصوص خطوط منحنی و هندسی پرکاربرد‌تر هستند.
نرم افزار
مدرن‌ترین شیوه طراحی و اجرای نقشه فرش دستباف، روش نرم‌افزاری و سیستم‌های طراحی است. در این شیوه فرآیند طراحی و اجرای نقشه‌های فرش دستباف با استفاده از نرم افزارها صورت می‌گیرد. همچنین خروجی طرح‌ها نیز در کنار راهنمای مشبک و مدرج برای بافندگان قابل اجرا است.
از مزیت‌های بزرگ نرم افزار‌های طراحی فرش دستباف، امکان طراحی و قرینه سازی و نقشه‌های ربعی و نیمی است. به این صورت که طراح با اجرای یک نماد می‌تواند همزمان قسمت‌های دیگر فرش را به صورت واگیره طراحی کند. همچنین این نرم افزارها قابلیت تبدیل تصاویر به نقشه‌ها را دارند تا بافندگان بتوانند تصاویر پرجزئيات را به راحتی با کمک راهنمای مدرج ببافند.
آموزش خواندن نقشه کامپیوتری فرش دستباف
شیوه طراحی نقشه کامپیوتری فرش دستباف به عنوان دقیق‌ترین شیوه در بافت این قالی‌ها شناخته شده‌است. در شیوه‌های دیگر یعنی کاغذ و ذهنی احتمال بروز خطا در حین گره‌زنی و اشتباه در طرح‌بندی رج‌ها وجود دارد. اما در طراحی کامپیوتری اشتباهات طراحی به صفر می‌رسد و تنها اشتباهات انسانی می‌تواند طرح‌های نهایی را تحت تاثیثر قرار بدهد.
شیوه خواندن نقشه کد‌گذاری شده فرشهای دستباف بسیار آسان است. این کد‌ها از ۳ بخش اصلی با نام‌های رج، میزان بافت و رنگ تشکیل شده‌اند که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
شماره رج
در بالای این نقشه‌ها اولین عدد عموما به صورت بزرگ به شماره رج مربوط است. در برخی نرم افزارها رج‌ها را با نام “لای” می‌شناسند. عدد کناری لای به معنای شماره رج در چله‌کشی است. در این نقشه‌ها هر رج ممکن است چندین خط تعریف شده مربوط به نوع گره زنی داشته باشد.
میزان بافت
در بالای برگه‌های کد طراحی فرش دستباف، اعداد کوچکتری در کنار شماره رج قرار دارند که با حرف ” س” به نمایش درآمده‌اند. این اعداد به معنای میزان بافت به اندازه سانتی‌متر در ارتفاع رج‌ها هستند. در واقع این اعداد به بافنده می‌گویند تعاریف موجود در نقشه کامیپوتری تا چه ارتفاعی از دار قالی قرار است بافته شوند.
شماره رنگ
در هر سطر از جدول نقشه رنگ، کد رنگ‌های مختلف درون نرم افزار درج شده‌است. در واقع هر کد در اول هر ردیف از سمت چپ نقشه به معنای یک رنگ است. که بافنده با مراجعه به راهنمای نرم افزار می‌تواند بداند که این کد مربوط به چه رنگی است. کد‌های رنگی در سمت چپ جداول نشان دهنده این هستند که در هر رج در چه قسمت‌هایی نیازمند چه رنگ‌هایی هستیم.
سخن آخر
طراحی نقشه فرش دستباف نیزمانند بافت آن فرآیندی تخصصی و زمان‌بر است و همواره طراحان فرش دستباف با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم و همچنین شیوه بافت فرشهای دستباف هر منطقه از ایران عزیز این نقشه‌ها را طراحی و اجرایی می‌کنند. همواره نقشه‌های فرش دستباف هارمونی خاصی را با با نماد‌ها و اشکال مورد استفاده در فرشهای دستباف تشکیل داده‌اند.
