فرش‌های دستباف از مهم‌ترین شناساگر‌های فرهنگ و هنر مردم ایران هستند. در هر منطقه از میهن عزیزمان، خاستگاههای مختلف فرش‌های دستباف نشانگر آداب و رسوم و فرهنگ آن منطقه است. اصفهان، یکی از غنی‌ترین شهرهای دنیا از نظر فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و هنری همواره در حوزه‌‌ی صنایع دستی جزء بهترین تولید کنندگان بوده‌است. همواره بهترین آثار فاخر صنایع دستی دنیا با نام و نشان اصفهان درخشیده‌اند. در این میان فرش دستباف اصفهان یکی از فاخر و با کیفیت‌ترین فرش‌های دستباف در دنیا است. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی ویژگی فرش دستباف اصفهان، طرح‌ها و مهم‌ترین خاستگاههای بومی آن می‌پردازیم.
تاریخچه فرش دستباف در اصفهان
اصفهان در گذشته و در زمان تمدن‌های ساسانی و هخامنشی محل گردهم‌آیی سپاهیان ایران زمین بوده است. این منطقه به دلیل مسطح بودن و مسیر‌های فراوان متصل به مراکز مختلف، در گذشته نقش بسیار مهمی در ایران داشته است. بعد‌ها در زمان صفویان پایتخت ایران از قزوین به اصفهان تغییر یافت. با انتقال پایتخت توسط شاه عباس صفوی، استان اصفهان دچار تحول بسیار بزرگی شد.
این شهر در مدت کوتاهی در زمان حکومت صفویان به یکی از قدرتمند‌ترین مناطق ایران و جهان تبدیل شد و همواره در مسیر آمد و شد پاشاهان و سلاطین بود. امروزه اصفهان علاوه بر مرکزیت در حوزه فرهنگی و صنایع دستی؛ در صنعت و کارخانجات نیز جزء مهم‌ترین استان‌های ایران و خاورمیانه به شمار می‌آید.
اصفهان در حوزه‌های مختلف صنایع دستی مانند؛ مینا‌کاری، مس‌کاری، معرق‌کاری، منبت‌کاری، خاتم‌کاری، قلم‌زنی، نقره‌سازی، ملیله‌دوزی و قالی‌بافی بسیار سرآمد است. فرش دستباف اصفهان یکی از بهترین فرش‌های دنیا از نظر ظرافت، طبع و رنگ است. این فرش‌ها معمولا در طرحهای متعلق به دوران صفویه شناخته شده هستند.
خصوصیات و ویژگی فرش دستباف اصفهان
فرش دستباف اصفهان از نظر خصوصیات و سبک در انواع مختلفی طبقه بندی شده‌است و هر منطقه‌ی این استان از نظر خصوصیات تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. باتوجه به تنوع بسیار در خاستگاه و کیفیت بالای این‌قالی‌ها؛ تاجران خارجی همواره برای خرید فرش دستباف ایرانی ، به اصفهان توجه ویژه‌ای دارند. اما به طور‌کلی می‌توانیم خصوصیات فرش دستباف این منطقه را در ظرافت، طرح و رنگ و شیوه بافت طبقه‌بندی کنیم.
فرش‌های اصفهان عمدتا به صورت گره فارسی توسط بافندگان گره می‌خورند؛ این ویژگی باعث شده است که فرش‌های اصفهان بسیار نرم و نازک باشند که این موضوع فرش‌های دستباف اصفهانی را کلکسیونی و خاص نموده است.
عمده طرح و نقش مورد استفاده در اصفهان از نماد‌های لچک و ترنج و شاه‌عباسی بهره برده‌اند. در رنگ‌های قالی‌های دستباف این منطقه نیز بیشتر از طیف‌های خنک و فاخر استفاده شده‌است.
طرح های مشهور فرش دستباف استان اصفهان
طرحهای فرش دستباف اصفهان، از نظر تنوع در انواع مختلفی طبقه‌بندی شده‌اند. بیشتر این طرح‌ها متاثر از دوران صفویه هستند که نماد‌های شاه‌عباسی و بته‌جقه در اکثر طرحهای آن منطقه به چشم می‌خورد. همچنین با توجه به نزدیک اصفهان به خاستگاههای کرمان و یزد، از طرحهای این خاستگاه‌ها نیز تاثیر گرفته است. البته اکثر نماد‌های مورد استفاده در فرش‌های دستباف از دوران صفویان باقی مانده یا حداقل علائمی از آن دوران درون خود دارند.
از مشهور‌ترین طرحهای اصفهان می‌توانیم به ترمه، لچک ترنج، شاه‌عباسی تلفیقی، شکارگاهی، محراب و درختی اشاره کنیم. از نکات جالب در طرحهای مورد استفاده در اصفهان می‌توانیم به این موضوع اشاره کنیم که طرحهای ذکر شده در بالا عمدتا به صورت ترکیبی با یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ برای مثال، طرحهای محراب و درختی با توجه به قرابت به هم، به صورت تلفیقی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
طرح ترمه در فرش دستباف اصفهان
یکی‌از طرحهای پر استفاده در میان فرش دستباف اصفهان، طرح ترمه به صورت تکرار شوند در تمام طول فرش‌ها است. در این طرح، فرش‌ها مرکزیت ندارند و مانند قالب خشتی، ترمه‌ها در اندازه‌ای یکسان تکرار شده‌اند. در این فرش‌ها حواشی فرش معمولا هندسی است. این طرح در خاستگاه یزد نیز در قالی و گلیم‌ها کاربرد فراوانی دارد.
طرح شاه عباسی تلفیقی در فرش دستباف استان اصفهان
بدون شک پراستفاده‌ترین طرح و نماد در میان قالی‌های ایرانی، طرح‌شاه عباسی است. این طرح متشکل از گل‌هایی ترکیبی است که به احترام شاه عباس صفوی این نام بر روی آن‌ها نهادینه شده است. بافندگان فرش دستباف اصفهان، یکی از مشهور‌ترین طرحهای شاه‌عباسی را می‌بافند. این طرح‌ها عمدتا به صورت تلفیقی با لچک و‌ترنج هستند. این طرح‌ها با داشتن مرکزیت دایره یا لوزی و همچنین متن سرشار از گل‌های شاه‌عباسی با شاخه‌های منحنی و حواشی معمولا ظل‌السلطان تشکیل شده‌است.
نقش شکارگاهی در قالی اصفهان
هنرمندان اصفهانی، همواره در تولید و بافت هنر‌های دستی فاخر جزء برترین هنرمندان دنیا هستند. یکی از طرحهای فاخر مورد استفاده در فرش دستباف اصفهان، طرح شکارگاهی است. این طرح در مرکز اصفهان و کاشان بیشتر رواج دارد. طرح شکارگاهی به صورت زمینه‌ای مشتکل از طبیعت، انسان و جانوران تشکیل شده‌اند. طرح شکارگاه همواره تمثال و شمایل شاهان قدیم و سبک زندگی آنان را به نمایش می‌گذاشت. البته طرح شکارگاهی زیر مجموعه‌از طرح مناظر در اصفهان است. طرح‌هایی مانند اماکن تاریخی، شمایل بزرگان و طبیعت همواره مورد توجه قالی‌بافان اصفهانی بوده‌است.
طرخ محرابی در قالی دستباف اصفهان
یکی از جذاب‌ترین طرح و نقش‌های دستباف در اصفهان، طرح محرابی است. این طرح ساختار غیر متقارن و خلاقانه‌ای دارد. ساختار اصلی این طرح‌ها شکل محراب اسلیمی است. معمولا طرح محراب به صورت ترکیبی با سایر طرح‌ها و نماد‌های باستانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از مشهور‌ترین ترکیب‌های پر‌استفاده دراین قالب؛ طرح درخت و گلدان، شکارگاه و گل‌های فرنگی است. همواره ترکیب این طرح‌ها جزء کلکسیونی‌ترین طرحهای بافته شده در اصفهان را تشکیل داده‌اند. البته این طرح‌ها علاوه بر اصفهان در کرمان، یزد و حتی قم نیز کاربرد بسیاری مورد استفاده بافندگان هستند.
نقش درختی و گلدانی فرش دستباف اصفهان
استفاده از نماد‌های طبیعی و بهاری همواره یکی از جذاب‌ترین ایده‌ها برای فرش‌های دستباف است. این طرح‌ها معمولا از سمت ریشه‌های فرش آغاز شده‌اند. یکی از دلایل این موضوع، نمایش‌دادن ارتفاع درخت و عمق دادن به طرحهای درختی است. معمولا این طرح‌ها به صورت تک درخت و یا تک گلدان به نمایش درمی‌آیند؛ در ترکیب این طرح‌ها از نماد شکوفه‌های بهار و رنگ‌های پاستلی بسیار استفاده می‌کنند. با توجه به قرابت سبک و ساختار این طرح با حالت محرابی، این دو طرح عمدتا به صورت مکمل با یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
طیف رنگی فرش های اصفهان
استان اصفهان با توجه وسعت بسیار زیاد و داشتن خاستگاههای متعدد فرش‌بافی که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم؛ دارای طیف‌های رنگی مورد استفاده گسترده‌ای است. اما عمده رنگ‌های مورد استفاده در این استان از طیف‌ها سرد و روشن است. همچنین در طرح‌هایی که به مرکزیت اصفهان بافته شده‌اند، رنگ‌های فاخری مانند طلائی، زعفرانی، فیروزه‌ای، مغز پسته‌ای در متن‌های سرمه‌ای به نمایش درآمده‌اند.
خاستگاه های فرش دستباف اصفهان
گستردگی هنر قالی‌بافی در اصفهان به حدی است که هریک از خاستگاههای استان اصفهان به صورت جداگانه از سبک‌ها و طرحهای اختصاصی استفاده می‌کنند. در استان اصفهان مناطقی مانند کاشان، آٰران‌بیدگل و نائين دارای شهرت جهانی فرش بافی هستند و علاقه‌مندان فرش‌های دستباف این مناطق را در طبقه‌بندی‌های کاملا جداگانه از مرکز اصفهان قرار می‌دهند. علت این موضوع تفاوت چشمگیر سبک، طرح و رنگ‌بندی این خاستگاه‌ها است.
آران و بیدگل
این منطقه جزء مناطق مهم فرش‌بافی در اصفهان به حساب می‌آید. عمده طرحهای بافته شده در آران و بیدگل نزدیکی بیشتری به طرحهای مرکز اصفهان دارند. طرح‌هایی با سبک ریز بافت و گل‌های فرنگی در کنار طرحهای لچک و ترنج با ترکیب گل‌های شاه‌عباسی زیبایی خاصی به طرحهای دستباف این محدوده بخشیده‌اند. عمده رنگ بندی فرش‌های این منطقه به صورت فاخر و یا پاستلی است.
نائين
یکی از برترین صادر‌کننده‌های فرش دستباف در ایران بدون شک نائين است. این شهرستان از نظر هنر قالی‌بافی بسیار غنی است. به‌طوری که بسیاری از علاقه‌مندان فرش‌های نائین را جزء خاستگاههای برتر فرش دستباف قرار داده‌اند. این فرش‌ها از نظر نقش و نگار به طرحهای کاشان شباهت بسیاری دارند با این تفاوت که بیشتر طیف‌های رنگی در این منطقه به صورت سرد و روشن است.
اردستان
شهرستانی در بین نائین، آران و‌بیدگل، نطنز و مرکز اصفهان قرار دارد. این شهرستان نیز یکی از تولید کنندگان فرش دستباف است. از نظر طرح و نقش بیشتر به طرحهای کاشان و نائین متمایل است.
کلام آخر
فرش دستباف اصفهان از نظر کیفیت، ظرافت و زیبایی در سطح بسیار بالایی قرار دارد. این فرش‌ها همواره جزء فاخر‌ترین فرش‌های دنیا قرار داشته‌اند. نماد‌های مورد استفاده در این استان جزء متداول‌ترین طرحهای مورد استفاده در میان فرش‌های سایر خاستگاههای دیگر هستند.
خاستگاههای فرش دستباف در اصفهان از نظر سبک، طرح بافت و ویژگی فرش دستباف اصفهان، تفاوت‌های چشم‌گیری با یکدیگر دارند. همواره پیش‌از خرید به خاستگاه و شیوه بافت فرش‌های دستباف این مناطق توجه ویژه‌ای داشته باشید.
