فرش دستباف همواره جزء زیباترین صنایع دستی ایران زمین بوده است و مردم مختلف دنیا ایران را با فرشهای دستباف بسیار زیبا و فاخر میشناسند. این فرشها در دنیا به عنوان برترین برند فرش دستباف شناخته شدهاند. ایران از نظر میزان بافت فرش دستباف در دنیا جایگاه بزرگی دارد و اکثر مناطق ایران در صنعت قالی، تولید کننده هستند. سمنان یکی از خاستگاههای برتر بافنده فرش دستباف با کیفیت در ایران است. با توجه به سابقهی بسیار طولانی بافت فرش دستباف در این منطقه و سبک وشیوهی بافت، قالیهای این منطقه همواره جزء با کیفیتترین قالیها شناخته شدهاند. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی ویژگیهای فرش دستباف کاشان و طرحهای مشهور در آن میپردازیم.
تاریخچه فرش دستباف در سمنان
سمنان یکی از استانهای صنعتی و فرهنگی مهم ایران است که نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ ایران ایفا میکند. استان سمنان دارای تاریخ تمدنی بسیارغنی در میان خاستگاههای فرشهای دستباف است. این منطقه در دوران هخامنشیان جزء مناطق مهم برای حکومت هخامنشی بوده است. این استان در دوران تمدنی هخامنشی و اشکانی دوران با شکوهی را سپری کرد. قدمت باستان شناسی فرش دستباف کاشان به گذشتههای دور بازمیگردد.
برخی طرحهای بافته شده از جمله گلیم در این استان در منطقه سنگسر به زمان ساسانیان باز میگردد. از این رو سنگسر از شهرت بسیاری در میان علاقهمندان برخوردار بوده و یکی از مهمترین مناطق فروش فرش دستباف در سمنان به شمار میآید. وجود چنان تاریخ طولانی فرش دستباف ایرانی در این منطقه باعث شده همواره بافندگان سمنانی مورد توجه علاقهمندان حوزه قالی دستباف باشند. هنر و کیفیت قالیهای این منطقه نشانگر سطح دانش بالا و کیفیت مثال زدنی صنعت قالیبافی در این منطقه است.
خصوصیات مهم و ویژگی فرش دستباف سمنان
فرش دستباف سمنان از جمله قالیهای مرغوب و با جلوهی بصری زیبایی است که همواره جزء قالیهای برتر در صنعت دسباف طبقهبندی شده است؛ به طوری که قالیهای بافته شده این منطقه صادراتی هستند و علاقهمندان بسیاری را در سراسر دنیا به خود جذب نموده است. از مهمترین دلایل شهرت قالی دستباف سمنانی میتوانیم به پیشینهی تاریخی کهن و باستانی این قالیها، شیوه بافت و خامهگذاری آنها اشاره کنیم. فرآیند بافت و الیاف مورد استفاده این قالیها باعث شده همواره سطح فرشهای سمنان نرم، پرتراکم و بسیار زیبا باشد.
طرح شیوه بافت فرش دستباف سمنان
سمنانیها برخلاف شیوه رایج قالیبافان کویری که از فن گره نا متقارن استفاده میکنند؛ از فن بافت متقارن یا ترکی استفاده میکند. بافندگان این منطقه علاقه بسیاری به شیوه بافت ترکی دارند. در گره متقارن، بافندگان گرههای خامه را به صورت مضاعف و دوتایی از میان تارها عبور میدهند. این شیوه باعث شده است که این فرشها از نظر استحکام و زیبایی در سطح بسیار بالایی در میان فرشهای دستباف ایرانی قرار داشته باشند. رجهای فرش دستباف سمنان از ۲۵ تا ۷۵ است که در تعداد رجهای بالا جزء خاستگاههای پرتراکم در ایران به حساب میآید.
نقش خامههای کرکی در فرش دست باف سمنان
خامه به پرزهای بیرونی فرش میگویند که توسط بافندگان گره میخورد. خامه فرش، سطح فرشهای دستباف را تشکیل میدهند. بافندگان در اکثر نقاط ایران از خامهی پشم یا ابریشمی استفاده میکنند. اما در برخی نقاط سمنان، بافندگان از الیاف کرک در ساختار خامه استفاده میکنند. استفاده از کرک در ساختار خامهها باعث شده است که ظرافت این فرشها افزایش چشمگیری داشته باشد. کرکها از پشمها ظریفتر هستند و بیشتر شبیه به مو هستند. البته با توجه به ظرافت بسیار بالای کرک فرآیند بافت این فرشها نسبت به پشم طولانیتر بوده و این قالیها پساز بافت از ارزش مادی بیشتری برخوردار خواهند بود.
طرح های مشهور فرش دست باف سمنان
در کاشان اکثر طرحهای مشهور مورد استفاده بافندگان است. اما به طور کلی طرحهای نزدیک به خاستگاههای کاشان، تبریز و مشهد، قرابت بیشتری با طرحهای سمنانی دارند. این طرحها عمدتا از نظر ساختار شناسی ریز بافت بوده و از عناصر طبیعی و نمادهای باستانی بسیاری در آنها استفاده شده است. همچنین عمده نقشهای مورد استفاده بافندگان به صورت نقشهای گردان در متن فرش ظاهر شده است. در ادامه مشهورترین طرحهای مورد استفاده بافندگان سمنانی را معرفی میکنیم.
نقش گل و مرغ قالی سمنان
یکی از جذابترین و درعین حال پر جزئياتترین طرحهای فرش دستباف سمنان، طرح گل و مرغ است. در این طرح از دو نماد گلهای رنگی و پرندهی زینتی به عنوان نماد اصلی استفاده شدهاست. با توجه به جزئيات بسیار زیاد این طرح، فرشهای گل و مرغ عمدتا با خامهی کرک و گره ترکی توسط بافنگان گره میخورند. همچنین با توجه به تمرکز زیاد بر روی جزئيات اندازه این فرشها در سایزهای کوچکتر از ذرع بافته شده است.
طرح شکارگاهی در قالی سمنان
فرشهای دستبافی که نشانگر عناصر طبیعی و جانوری هستند عمدتا با نام شکارگاهی در میان طرحهای مشهور فرش دستباف شناخته شدهاند. این فرشها پیشینهای کهن دارند و در گذشته برای نمایش پادشاهان و اساطیر در شکارگاهها توسط بافندگان طراحی میشدند. این طرحها معمولا روایتگر داستانهای تاریخی و فرهنگی هستند. از اینرو از نظر فرهنگی اهمیت بسیار زیادی دارند. در فرش دستباف سمنان با توجه به پیشبینهی تاریخی، اینطرح جزء طرحهای مشهور به حساب میآید.
نقش گلدانی در فرش دستبافت استان سمنان
طرحهای شیء گرا یکی از طرحهای جذاب در میان فرشهای دستباف هستند. در این سبک طرحها، عموما تمرکز قالیباف جهت نمایش یک عنصر طبیعی معطوف است و تمام جزئيات و حواشی فرش جهت تقویت این نماد به کار برده شده است. از مهمترین طرحهای شیء گرا میتوانیم به طرحهای درختی، گلدانی، طاووس و حوض اشاره کنیم که در فرش دستباف سمنان طرح گلدانی بیشتر مورد استفاده بافندگان است.
طرح لچک و ترنج در فرش دست باف سمنان
دو نماد بسیار پرکاربرد در فرش دستباف طرحهای لچک و ترنج هستند. لچکها در چهارگوشهی فرش و ترنج در مرکز فرش قرار دارد. متن طرحهای لچک و ترنج عمدتا به صورت منحی و با گلهای شاهعباسی تزئين شده است. طرح لچک و ترنج انواع مختلفی دارد، اما مشهورترین آن به صورت گرد و یا لوزی مورد استفادهی بافندگان در فرش دستباف سمنان است.
نقش خشتی در قالیچه سمنانی
در مناطق کویری، طرح خشتی از محبوبیت بسیار زیادی برخوردار است. این طرح علاوه بر سمنان در اکثر خاستگاههای مرکزی و غربی کشور رایج است. این طرحها عمدتا از جزئيات بسیار زیاد و طیف رنگی بسیار برخوردارند که این ویژگی باعث شده که این طرحها همواره محبوبیت و ارزش مادی بسیاری داشته باشند. متن این فرش را سلولهای خشتی تشکیل دادهاند که در هر خشت جزئيات، نمادها و نقوش خاصی به کاربرده شده است.
رنگ فرش دستباف در استان سمنان
صنعت رنگرزی در گذشته رواج بسیار زیادی در این استان کویری داشت. لذا اکثر فرشهای این منطقه در گذشته به صورت سنتی و طبیعی رنگآمیزی میشدند. اما امروزه برخی فرشهای سمنان به صورت صنعتی و برخی به صورت طبیعی هستند. همواره در خرید فرشهای سمنانی از فروشنده نوع رنگ به کار برده شده را جویا شوید.
رنگهای صنعتی با توجه به پایداری بیشتری که دارند عمر بسیار زیادی در فرشهای دستباف دارند و با شست و شوی این فرشها این رنگها دچار اختلاط نخواهند شد. اما در میان فرشهای رنگرزی شده طبیعی که از اصالت و ارزش مادی بسیار زیادی برخوردارند اما هنگام شست و شو نیازمند توجه و دانش خاصی هستند تا رنگ فرشها دچار اختلاط نشود.
فرشهای دستباف سمنانی عمدتا قرابت بسیار زیادی با فرشهای مناطق آذری دارند. از این رو بیشتر رنگهای متنی این فرشها به صورت لاکی است. رنگهای سرمهای، کرم، آبی و سبز نیز تشکیل دهندهی جزئيات متن اکثر فرشهای این منطقه هستند.
خاستگاه های مشهور در فرش دستباف سمنان
از مهمترین خاستگاههای با سابقهی بسیار بالا در سمنان میتوانیم به طرود از توابع شهرستان شاهرود اشاره کنیم. همچنین شهرستان مهدی شهر(سنگسر) با داشتن طرحهای منتسب به عصر ساسانی از اهمیت و شهرت بسیاری درمیان شهرستانهای سمنان برخوردار است. شهرستانهای شهمیرزاد، دامغان، خارتوران (از توابع شاهرود) و مرکز سمنان از مهمترین خاستگاههای بافنده و با سابقه طولانی در سمنان به حساب میآیند.
کلام آخر
فرش دستباف سمنان یکی از کهنترین پیشینهها را در تاریخ فرشهای دستباف دارد. کیفیت خامهی تشکیل دهندهی فرشهای دستباف سمنان عمدتا در سطح بسیار بالایی قرار دارد؛ یکی از عوامل موثر در آن، استفاده بافندگان از پشم و کرکهای بسیار مرغوب و با کیفیت، در پرزهای فرش دستباف این منطقه است. این فرشها از نظر استحکام و تراکم جزء قالیهای با قوام و عمری به حساب میآیند. کیفیت بالای فرشهای دستباف این منطقه باعث شده بیشتر فرشهای دستباف سمنانی جنبهی صادراتی داشته باشند.
