فرش‌های دستباف با توجه به مناطق و خاستگاه خود، دارای خصوصیات و ظواهر مختلفی هستند. یکی از زیبا و اصیل‌ترین فرش‌های دستباف درایران، فرش دستباف عشایری است. با توجه به وسعت بالای مناطق عشایری در ایران، این فرش‌ها جایگاه بسیار مهمی را در ایران دارند. این فرش‌ها همواره با توجه به خاستگاه عشایر‌نشین از محبوبیت بسیاری در میان ایرانیان و تاجران خارجی داشته‌اند. در این مطلب، به بررسی ویژگی فرش دستباف عشایری و تاریخچه آن می‌پردازیم و در ادامه مشهور‌ترین طرح‌های عشایری را معرفی می‌کنیم.
تاریخچه فرش دستباف عشایری
پیشینه‌ی عشایر به زمان‌های بسیار دور و پیش از عصر یکجا نشینی باز می‌گردد. در گذشته بسیار از مردمان کره‌ی زمین کوچ‌رو و عشایر بودند. ایران به عنوان مهم‌ترین مرکز عشایر دنیا، شناخته شده و انواع ایل‌های عشایری را در خود جای داده است. از بزرگ‌ترین ایلات عشایر ایران می‌توانیم به عشایر قشقایی، شاهسون، ترکمن، افشار، بلوچ، عرب، کرد، لر‌ها و بختیاری‌ها اشاره کنیم. همواره با توجه به اهمیت موضوع کوچ‌نشینی در میان عشایر و دوری آن‌ها از شهر و روستا‌ها، ملزومات زندگی، همواره از نوع محلی و بومی بوده است.
در این میان، فرش‌های دستباف، گبه، گلیم و جاجیم‌ها نقش بسیار مهمی در ملزومات زندگی عشایر داشته و دارند. بسیاری از تاریخ نگاران در حوزه‌ی قالی، فرش‌های دستباف عشایری را جزء قدیمی‌ترین گونه‌ی فرش‌های دستباف شناخته‌اند. درصورتی که قصد خرید فرش دستباف عشایری را دارید، می‌توانید با خصوصیات مهم این قالی‌ها آشنایی بیشتری پیدا کنید.
خصوصیات مهم و ویژگی فرش دستباف عشایری
فرش دستباف عشایری بسته به نوع خاستگاه و منطقه از خصوصیات مختلفی ممکن است برخوردار باشد؛ اما همواره این فرش‌ها از نظر خصوصیات مشترک دارای ویژگی‌های بارزی بوده‌اند. که در ادامه به بررسی مهم‌ترین شاخصه‌های قالی‌های عشایری می‌پردازیم.
فن بافت در فرش دستبافت عشایری
عمده قالی‌های عشایری به صورت گره‌های فارسی هستند اما در این میان هستند مناطقی که از ترکی در بافت قالی‌های خود استفاده می‌کنند. علت توجه عشایر به شیوه بافت فارسی یا سنه، سرعت بافت بالا و ضخامت کم بافت این قالی‌ها است. با توجه به کوچ‌رو بودن عشایر، آن‌ها معمولا نیازمند ملزومات زندگی سبک و کم وزنی هستند که فرش‌های بافته شده به شیوه سنه یا فارسی می‌تواند برای آن‌ها مناسب‌تر باشد.
الیاف در فرش دست بافت عشایری
عمده الیاف مصرفی بافندگان در فرش دستباف عشایر، به صورت پشم است. این الیاف حاصل پشم‌های بومی عشایر است و با توجه به ویژگی مناطق عشایر‌نشین اکثر پشم‌ها از کیفیت بسیار زیادی برخوردار هستند که در کیفیت نهایی فرش‌ها اثر بسیار زیادی دارد. از دیگر الیاف مورد استفاده بافندگان کرک‌ها هستند، اما معمولا بیشتر استفاده‌ی آن‌ها از الیاف پشمی است. یکی از خصوصیات مهم الیاف پشمی، ظرفیت گرمایی بالای این فرش‌ها هست و در زمستان معمولا گرمای چادر‌ها را درون خود حفظ می‌کنند که به راحتی بیشتر عشایر در زمان‌های سرد کمک بسیاری می‌کند.
نقشه طرح ها در فرش دستباف عشایری
عمده نقشه طرح‌های مورد استفاده توسط عشایر به صورت واگیره یا تکرار شونده است. عشایر در گذشته بدون نقشه و به صورت ذهنی اقدام به بافت فرش‌ها می‌نمودند. بنابراین طرح‌های قدیمی عشایر به صورت هندسی و به‌صورت واگیره بسیار متداول‌تر بود. زیرا بافت طرح‌های هندسی به صورت ذهنی سادگی بیشتر دارد. همچنین با توجه به اهمیت عشایر به کاهش زمان بافت، طرح‌های واگیره و هندسی می‌تواند در سرعت بافت این قالی‌ها موثر باشد.
خاستگاه های تولید فرش دستبافت عشایری
فرش دستباف عشایر خاستگاهی به وسعت کل ایران دارد، این فرش‌ها با توجه وسعت بسیار زیاد مناطق عشایر نشین در ایران، از پراکندگی بسیار زیادی برخوردار هستند و هر منطقه دارای خصوصیت بارز و اختصاصی به خود در میان قالی‌های عشایری دارد. در ادامه به بررسی ۶ خاستگاه مهم فرش دستباف عشایری می‌پردازیم.
قشقایی
یکی از برترین خاستگاه‌های فرش دستباف عشایری، خاستگاه قشقایی است. ایل قشقایی یکی از بزرگ‌ترین ایلات عشایری ایران را تشکیل داده‌اند که عمده تمرکز حضور آن‌ها در مناطق سمت شیراز و جنوب غربی و مرکز ایران است. فرش‌های دستباف قشقایی با افزایش یکجا نشینی روی به فن بافت متقارن آورده‌اند. البته برخی عشایر این منطقه نیز از شیوه بافت سنه استفاده می‌کنند. طرح و نقش‌های قالی‌های قشقایی به صورت ذهنی باف و هندسی است. بافندگان قشقایی عموما از رنگهای قرمز گلی به نام رنگ زمینه استفاده نموده‌اند که رنگی شاخص و اختصاصی برای ایل قشقایی به حساب می‌آید.
شاهسون
ایل شاهسون یکی از قدیمی‌ترین اقوام عشایر در ایران بوده‌اند. به گفته تاریخ نگاران، قدمت این ایل به دوران هخامنشیان و فراتر از آن‌ها باز می‌گردد. شاهسون‌ها در شمال غربی و شرقی و مرکزی ایران پراکنده هستند. فرش دستباف شاهسون در میان انواع فرش دستباف عشایری از شهرت بسیاری برخوردار است. این قالی‌ها از طرح‌های انتزاعی و هندسی بسیاری در ساختار خود بهره برده‌اند. دار‌های قالی این منطقه در سبک عشایری به صورت افقی است. شاهسون‌های نیز مانند ایل قشقایی در سبک‌های مختلف فارسی و ترکی فرش‌ها را گره می‌زنند. اما گره ترکی در میان شاهسون‌ها بسیار مرسوم است.
لر
لر‌ها یکی از مهم‌ترین اقوام ایرانی هستند که عمدتا در حواشی رشته کوه‌های زاگرس قرار دارند. برخی از اقوام لر امروزه عشایر هستند اما در گذشته قسمت زیادی از قوم لر عشایر بودند. فرش دستباف لری جزء قالی‌های درشت‌باف به حساب می‌آید. عمده طرح‌های تشکیل شده در قالی عشایر لر، وجود طرح‌های طبیعت و حیوانات بومی زاگرس و همچنین نماد‌های باستانی مانند نقش و نگار مربوط به دوران هخامنشیان است. این قالی‌ها از نظر نوع بافت بیشتر از سبک و سیاق گره متقارن یا سنه استفاده می‌کنند. از دیگر جذابیت‌های قالی و گلیم‌های لری این است که علاوه بر زینت زمین، برخی از این قالی‌ها به عنوان زینت دیوار و دیوارپوش مورد استفاده عشایر قرار می‌گیرند.
بختیاری
قالی‌های خاستگاه بختیاری یکی از قالی‌های مهم در میان انواع فرش دستباف عشایری هستند. عشایر بختیاری در منطقه‌ی چهارمحال و بختیاری، برخی مناطق اصفهان و همینطور خوزستان حضور دارند. قوم بختیاری همواره جزء برترین تولید کنندگان قالی‌های دستباف در ایران بوده‌اند. این قالی‌ها اکثرا به صورت ریزبافت بوده و مهم‌ترین طرح‌های بافته شده در این قالی‌ها طرح خشتی است. بافندگان بختیاری در گره‌زنی خود از شیوه سنه یا متقارن استفاده می‌کنند؛ این تکنیک باعث شده که فرش‌های دستباف بختیاری جزء قالی‌های نازک و سبک در عین‌حال پر جزئيات باشند.
افشاری
یکی از ایلات قدیمی ایران عشایر ایل افشاری هستند، این ایل که رگه‌ای ترکی دارد در اکثر مناطق مرکزی ایران پراکندگی دارند. همواره قالی‌های افشاری برترین الیاف طبیعی را در میان انواع فرش دستباف عشایری داشته و دارند. یکی از بهتری گوسفندان برای پشم‌چینی نژاد افشاری است. پشم این گوسفندان عمدتا مستحکم و بلند‌تر از سایر پشم گوسفندان خاستگاه‌های دیگر است. قالی‌های افشاری همواره جزء نفیس‌ترین قالی‌های عشایری طبقه‌بندی شده‌اند و انواع طرح‌های هندسی، افشان، ماهی، شاه‌عباسی و لچک و ترنج در انواع فرش دستباف افشاری، بسیار مورد استفاده بافندگان هستند.
ترکمن
یکی از بزرگ‌ترین ایلات عشایر و یکجا نشین جهان، ایل ترکمن است. ترکمن‌ها با فرهنگی غنی و مردمی میهمان نواز در بخش‌های شمالی ایران مخصوصا در گلستان و ترکمن صحرا ساکن هستند. این ایل در کشور‌های خارجی مانند ترکنمستان، ازبکستان، شمال افغانستان و بخش‌هایی از تاجیکستان حضور دارند. از این رو جزء عشایر بین‌المللی به حساب می‌آیند. ایل ترکمن از نظر فرهنگی در سطح بسیار بالایی قرار دارند و همواره صنایع دستی بسیار با کیفیتی را تولید می‌کنند. یکی از صنایع دستی مشهور ایل ترکمن، فرش دستباف ترکمن است. این فرش‌ها از نظر طرح و ساختار خصوصیات بارزی دارند. این فرش‌ها عمدتا به صورت گره متقارن و ترکی بافته شده و طرح اصلی مورد استفاده بافندگان محلی برای بافت فرش دستباف، طرح ماری گل است. از دیگر‌طرح‌های مشهور ترکمن می‌توانیم به قابسه گل، آینه گل، طغرل گل و گلین بارماق گل اشاره کنیم.
طرح های مشهور فرش دستبافت عشایری
فرش دستباف عشایر از نظر استفاده از نظر طرح‌های مورد استفاده بافندگان بیشتر به سمت و سوی طرح‌های هندسی، طبیعی و جانوری تمایل دارد. هرچند طرح‌های باستانی و تاریخی دربرخی خاستگاه‌های فرش دستباف عشایری به چشم می‌آید. اما اکثر طرح‌های مورد استفاده عشایر به صورت هندسی به نقشه‌ی واگیره و یا طرح‌های طبیعی و جانوری به سبک‌های تلفیقی مورد استفاده است.
طرح‌های خشتی، ماهی، لچک و ترنج، ذهنی‌باف انتزاعی، ترمه و گل شاه‌عباسی از مشهور‌ترین طرح‌های بافندگان عشایری است.
طیف های رنگی در فرش دستباف عشایری
یکی از ویژگی‌های بارز فرش دستباف عشایری در میان سایر قالی‌های دستباف، استفاده از رنگهای طبیعی برگرفته شده از عناصر کوهستانی و بومی در مناطق عشایر نشین است. این رنگ‌ها عمدتا در بازه‌ی قرمز و سبز و رنگهای گرم قرار دارند. از این رو بیشتر فرش‌های دستباف عشایر در طیف‌های گرم و متمیل با سرخ هستند. در خاستگاه‌های شاهسون، ترکمن، قشقایی و افشاری رنگهای متمایل به سرخ بیشتری را شاهد هستیم. در مناطق بختیاری رنگهای خنثی و سرد در الیاف به چشم می‌آید. از دیگر رنگهای مورد استفاده در فرش دستباف عشایری می‌توانیم به زرد، سبز، کرم و سرمه‌ای اشاره کنیم.
به‌طورکلی اکثر طیف رنگی قالی دستباف عشایری در طیف‌های کم و محدود هستند؛ معمولا طیف‌های رنگی عشایر تا حدود ۶ یا ۷ رنگ قرار دارد.
سخن نهایی
فرش دستباف عشایری در میان انواع فرش‌های دستباف جزء بهترین فرش‌های دستباف از نظر کیفیت الیاف، رنگ و خلاقیت به حساب می‌آید. اکثر الیاف مورد استفاده بافندگان عشایری به صورت بومی و محلی بوده، همچنین رنگهای فرش دستباف عشایری به صورت طبیعی و گیاهی مورد استفاده عشایر بافنده قرار می‌گیرد. این فرش‌ها باتوجه به اینکه اکثر ذهنی‌باف هستند و بافندگان از قدرت ذهنی و خلاقیت خود در بافت فرش‌ها استفاده می‌کنند، جزء خلاقانه‌ترین و همچمنین ارگانیک‌ترین فرش‌های دستباف در دنیا به شمار می‌آیند.
