فرشهای دستباف ایران، از هر منطقهای که باشند نمایانگر خصوصیات، آداب و رسوم و فرهنگ دیرینه آن سرزمین هستند. این فرشها شناسنامه بومی مردمان هر نقطه از این مرز و بوم هستند. فرش دستباف کرمان یکی از زیباترین و قدیمیترین فرشهای دستباف در ایران است که از گذشتههای دور دلباختگان داخلی و خارجی بسیار زیادی داشته است. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی ویژگی فرش دستباف کرمان و طرحهای مشهور آن میپردازیم.
تاریخچه فرش دستباف کرمان
کرمان به عنوان پهناورترین استان ایران، در مرکز کشور واقع شدهاست. این استان پهناور یکی از کهنترین سرزمینهای ایران است که نام آن نیز به صورت تغییر نیافته از قوم کرمانی یکی از شاخههای پارسیان در تمدن کهن باقی مانده است. این استان با داشتان ۷ اثر جهانی ثبت شده در یونسکو به عنوان یکی از شهرهای مشهور در سطح جهانی ایرانزمین است.
همواره صنایع دستی، سازههای معماری مانند ارگ بم و خلق و خوی مردمان این منطقه نشانگر غنای فرهنگ و باستانی کرمان است. این ویژگی بارز در سطح فرش دستباف کرمان به خوبی نمایان است. قالیهای کرمانی شناسنامهای قدیمی و پرقدمت در ایران دارند و از قرن ۱۹ قالیبافی در کرمان گسترش یافته است. البته هنر قالیبافی در این استان به زمانهای بسیار دور بر میگردد. یکی از قدیمیترین فرشهای دستباف کرمانی در موزه حرم امام رضا (ع) با قدمت ۵۰۰ سال قرار دارد.
امروزه قالی کرمان به عنوان قالیهایی با سبک مدرن و رنگبندی جذاب مورد پسند علاقهمندان است و فروش فرش دستباف در بازارهای سنتی کرمان خریداران داخلی و خارجی فراوانی دارد.
خصوصیات و ویژگی فرش دستباف کرمان
فرش دستباف کرمان مانند سایر خاستگاههای فرش دستباف در ایران، از ویژگیهای اختصاصی و بارزی برخوردار است. یکی از مهمترین خصوصیات قالی کرمان، ساختار سه پودهی این فرشها است؛ در این ساختار دو پود به صورت ضخیم و یک پود به صورت نازک در ساختار قالی قرار دارد.
بافندگان در استان کرمان، از دو سبک گرهزنی فارسی و ترکی استفاده میکنند. در برخی مناطق روستایی از سبک گره ترکی و مناطق مرکزی از سبک گره فارسی استفاده میکنند. تفاوت گره فارسی و ترکی در شیوه گرهزنی و ساختار فرشها است. فرشهای بافته شده به شیوه ترکی معمولا مستحکم و بسیار ضخیم هستند، اما فرشهای بافته شده به شیوه فارسی به صورت نرم و نازکاند.
همچنین رنگرزی الیاف در کرمان به عمدتا به صورت سنتی انجام میگیرد؛ یکی از ویژگیهای رنگرزی الیاف طبیعی در این منطقه، رنگرزی پشمهای طبیعی قبل از ریسیدن است. اینکار به رنگ پذیری و یکنواختی بیشتر الیاف کمک خواهد کرد.
از مهمترین خصوصیات فرش دستباف کرمان تنوع بسیار زیاد شیوه بافت و گستردگی طیفهای رنگی در این منطقه است. در ادامه به بررسی مشهورترین طرحهای کرمانی میپردازیم.
طرح های مشهور فرش دستباف کرمان
طرحهای مورد استفاده در فرش دستباف کرمان، همواره سرشار از جزئيات، نمادهای طبیعی و باستانی است. گلهای فرنگی با رنگهای پاستلی یکی از شاخصههای اصلی فرشهای بینالمللی کرمان است. در ادامه به بررسی مشهورترین طرحهای این منطقه میپردازیم.
طرح گوبلن در فرش دستباف استان کرمان
یکی از فرشهای دستباف بینالمللی استان کرمان، طرح گوبلن است. این طرح بعد از جنگ جهانی اول و با مورد توجه قرار گرفتن، توسط تاجران و درباریان فرانسوی بسیار مشهور شد. این طرح بر اساس سفارش تاجران اروپایی و مخصوصا فرانسه شکل گرفت. در این طرح گلهای فرنگی، ترنج و بتهجقه به نمایش درآمدهاند. نام گوبلن نیز از تاجر مشهور فرانسوی که این فرشها را به اروپا میبرد بر گرفتهشد.
نقش شکارگاه در قالی کرمانی
یکی از نفیسترین فرشهای دستباف کلکسیونی ایران، فرش دستباف کرمان، طرح شکارگاه است. این فرشها در زمانهای قدیم به سفارش پادشاهان بافته میشد. در این طرح معمولا شمایل افراد مشهور مانند درباریان در محیطهای طبیعی و به اصطلاح شکارگاه در حین شکار به نمایش درمیآمد. با گذشت زمان این فرشها محبوبیت بالایی در میان عموم مردم پیدا کردند. این فرشها با توجه به جزئيات بسیار زیاد و تصویر کشیدن شمایل، جزء سخت و زمانبرترین فرشهای دستباف ایرانی هستند. این طرحها عموما به صورت کلکسیونی و تابلو مورد استفاده علاقهمندان قرار میگیرند.
طرح زیبای افشان در فرش دستباف کرمان
طرح افشان جزء پر استفادهترین طرحها در میان نقوش قالیهای ایرانی است. در فرش دستباف کرمان نیز با توجه به تقاضای بسیار زیاد علاقهمندان و درونمایه اصیل، این طرحها مورد استفاده قرار میگیرند. طرح افشان از نظر ساختاری به سبک گوبلن متشابه است اما تفاوتهایی در رنگ، نمادها و جزئيات با گوبلن دارد. گلهای شاهعباسی از اصلیترین مشخصههای طرحهای افشان هستند.
نقش قاب قرآنی در قالی کرمان
در میان انواع فرش دستباف کرمان، یکی از مشهورترین طرحها، مدل قاب قرآنی است. این طرح از نظر قالببندی شباهتهایی به لچک ترنج لوزی کاشانی دارد. اما با این تفاوت که مرکزیت این فرشها در وسعت بزرگتری و انحنای مخصوصی قرار دارد. این طرحها معمولا در قسمت حواشی بسیار پرجزئيات و در مرز بین مرکز و حواشی تک رنگ هستند. این سبک طراحی، حالت جذاب و مدرنی را به این فرشها بخشیده است.
طرح بازوبندی فرش دستباف کرمانی
یکی از طرحهایی که در چند خاستگاه فرش مورد استفاده قرار میگیرد، طرح بازوبندی است. این طرح در فرش دستباف کرمان، ترکمن و حتی بخشهایی از اردبیل نیز مورد استفاده بافندگان قرار میگیرد. همچنین این طرحها در گلیمهای ترکمنی نیز از طرحهای اصلی مورد استفاده هستند. این طرح عمدتا به صورت نمادهای تکرار شونده در ساختار فرش تشکیل شدهاند.
طرح خشتی قالی استان کرمان
طرح خشتی، در بین طرحهای مختلف و متعدد فرش دستباف کرمان از جایگاه بسیار ویژهای برخوردار است. این طرح با توجه به ساختار متفاوت با سایر فرشهای خاستگاههای مختلف شهرت پیدا کردهاست. این فرش در شهر سیرجان در جنوب غربی کرمان، بسیار مورد توجه بافندگان است. در این طرح برخلاف طرحهای معمول در فرشهای دستباف ایرانی، مرکزیت و محور وجود ندارد بلکه کل فرش به صورت خانهخانه و به اصطلاح خشتی طراحی شده است که در هر خشت نمادهای مختلفی درج شدهاست. این طرحها جزء ریزبافتترین طرحهای استان کرمان هستند. بافندگان کرمانی از طرح خشتی علاوه بر قالیها در گلیمهایی با نام شیرکی پیچ سیرجان بسیار استفاده میکنند.
نقش خوشه انگوری در فرش زیبای دستباف کرمان
یکی از طرحهای زیبا و طبیعی مورد استفاده در فرش دستباف کرمان، طرح خوشه انگوری است. این طرح از نظر قالب و ساختار به طرح قاب قرآنی شباهت زیادی دارد. بیشترین جزئيات در حواشی و مرکزیت این فرشها متمرکز شده و مرز بین مرکز و حاشیه فرشها خالی و تک رنگ است. البته با این تفاوت که مرز حاشیهها با نماد خوشههای انگور درهم پیچیده تزئين شدهاست.
طرح گلدانی و درختی در قالی استان کرمان
طرح گلدانی و درختی از جمله طرحهای غیر متقارن و سراسری در نقشهی فرش دستباف کرمان است. این طرحها را میتوان در گروه نقش و نگار خلاقانه گروهبندی کرد. در این طرح درخت یا گلدانی در سراسر فرش به صورت ایستاده به نمایش در میآید. در برخی سبکهای با تلفیق گلهای فرنگی و شکوفهها روی درخت زیبایی بیشتری به ساختار آن میبخشند.
تنوع در رنگ بندی فرش دستباف استان کرمان
بیشتر خاستگاههای فرش دستباف از نظر طیف رنگی در محدوده مشخصی قرار دارند. برای مثال طرحهای تبریزی بیشتر مایل به رنگهای تند ولاکی، طرحهای کردستان و مایل به طرحهای خنک و ملایم و خاستگاه قم و اصفهان متمایل به رنگهای فاخر و لوکس هستند. اما فرش دستباف کرمان طیفهای رنگی بسیار گستردهای دارد و همانند طرحهای بسیار متنوع قالیها، طیفهای رنگی در این استان از تنوع بینظیری برخوردارند.
رنگّا پاستلی از جمله رنگهای اختصاصی این استان هستند. به عقیده بسیاری از کارشناسان تاریخنگار در حوزه قالیبافی، رنگهای پاستلی برای سفارش تاجران اروپایی به خصوص تاجر مشهور فرانسوی به نام گوبلن، مورد استفاده قرار میگرفتند. از این رو فرشهای پاستلی و فانتزی جایگاه بسیار مهمی در صادرات خارجی این استان دارند.
مهمترین نقاط بافنده در کرمان
کرمان از نظر وسعت قالیبافی در مناطق محلی در سطح وسیعی قرار دارد. در بیشتر نقاط این استان هنر قالیبافی رواج دارد. از مشهورترین شهرهای قالیباف و صاحب سبک کرمان میتوانیم به راور، رفسنجان، بخشهای مرکزی کرمان، بافت، نرماشیر و سیرجان اشاره کنیم. از دیگر مناطق قالیباف میتوانیم مناطقی مانند جیرفت، قلعهگنج، شهربابک را نام ببریم.
در میان شهرهای بافنده استان کرمان، شهر راور از نظر سبک و سیاق تفاوت بسیار زیادی با مناطق دیگر کرمان دارد. همچنین طرحهای بافته شده در راور از شهرت جهانی و کلکسیونی بسیار بالایی برخوردار هستند؛ به طوریکه یکی از فرشهای راور بافته شده در دوران صفویان، در حدود ۱۰ سال گذشته، در حراجی مرکز ساتبی در نیویورک به ارزش ۳۳ میلیون دلار فروخته شد. این قیمت رکورد مهمی در قیمت فرش دستباف در دنیا برجا گذاشت.
جمع بندی
فرش دستباف کرمان، جزء متنوعترین و زیباترین فرشهای دستباف اصیل و زیبای ایران است. همواره طرحهای مورد استفاده در این شهر در انواع و اقسام گوناگونی طبقه بندی شدهاند. سبکها قالی بافی در این استان نیز از انواع گوناگونی است. در میان تنوعهای بینظیر این استان طرحهای مدرن و سنتی با خصوصیات زیبای به نمایش در آمدهاند. اگر به خصوصیات و ویژگی فرش دستباف کرمان، همچنین به فرشهای مدرن و یا سنتی با ترکیب رنگی جذاب علاقه دارید؛ کرمان یکی از برترین خاستگاهها برای شما خواهد بود.
