همواره فرش‌های دستباف در ایران مورد توجه تاجران بین‌المللی و علاقه‌مندان داخلی و خارجی بوده‌اند. این شهرت به دلیل کیفیت بسیار بالا و طرح‌های بسیار خلاقانه و غنی از فرهنگ و هنر این قالی‌ها بوده است. همچنین پیشینه‌ی تاریخی پربار و اصیل از عوامل مهم اثرگذار در شهرت قالی‌های ایرانی است.
در میان قالی‌های ایرانی دستباف، شهرستان ملایر واقع در همدان، یکی از مهم‌ترین مراکز قالی بافی در ایران است و همواره تاجران و خریداران زیادی، علاقه‌مند به خرید قالی‌های این منطقه هستند. علت این موضوع کیفیت بسیار بالای الیاف و قالی‌های ملایردرکنار تنوع نقش و نگار بسیار فرش‌های این منطقه است. در این مطلب، به بررسی ویژگی فرش دستباف ملایر و خصوصیات مهم آن می‌پردازیم.
تاریخچه ملایر و فرش دستباف
ملایر یکی از شهرستان‌های قدیمی و بسیار مهم استان همدان در ایران است. ملایر همواره در طول تاریخ کهن ایران‌زمین از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. در گذشته نام ملایر، مال‌آگر بوده است؛ که به تفسیر زبان شناسان مال به معنای خانه و آگر به معنای آتش است. یکی از دلایل این ریشه‌ی نامی ممکن است به زمان آیین‌های باستانی زرتشتی در ایران بازگردد. اما به عقیده برخی دیگر از تاریخ نگاران ریشه‌ی صحیح ملایر از واژه‌ی کهن مال‌آیرگرفته شده است که آیر خلاصه شده‌ی واژه‌ی آریایی است. این منطقه برای آریایی‌ها بسیار حائز اهمیت بوده است. همچنین نقش و نگار ملایر در سکه‌های ساسانی کشف شده نشان از اهمیت بسیار این منطقه در تمدن‌های پیشین ایران بوده است.
ملایر همواره یکی از برترین تولید کنندگان الیاف طبیعی پشم و ابریشم در ایران بوده است. به همین دلیل، صنعت قالی‌بافی از رونق بسیاری در این منطقه برخوردار است. نقطه‌ی عطف قالی‌بافی این منطقه، به ۱۰۰ سال گذشته باز می‌گردد، هرچند که سوابق صنایع دستی این منطقه به بیش‌از ۲۵۰۰ سال گذشته باز می‌گردد؛ همچنین با روی کار آمدن شرکت‌های سرمایه‌گذاری در صنعت قالی‌بافی در ملایر در ۵۰ سال قبل، این استان به یکی از برترین تولید کنندگان قالی دستباف در ایران تبدیل شده است و فروش فرش دستباف در این منطقه رواج بیشتری پیدا کرده است.
خصوصیات و ویژگی فرش دستباف ملایر
قالی‌های ملایری از نظر تنوع بافت و گوناگونی طرح‌ها، یکی از متنوع‌ترین قالی‌های ایرانی هستند. با توجه به نزدیکی این شهرستان به خاستگاه‌های مهم دیگر دستباف مانند کردستان، لرستان، زنجان و حتی اصفهان؛ باعث شده است که اثر پذیری فرش دستباف ملایری از این خاستگاه‌ها بیشتر باشد. ملایر به عنوان شهرستانی زاگرس نشین، همواره طرح‌های مشابه با خاستگاه‌های منطقه زاگرس دارد. همچنین در ملایر طرح‌های بین‌المللی مانند قفقازی و ارمنی نیز به چشم می‌خورد. علت وجود این نقش و نگار به دلیل وجود کوچ برخی ارامنه به این منطقه در زمان‌های قدیم بوده است؛ این موضوع باعث شده است که قالی‌های این منطقه همواره بسیار متنوع و غنی از فرهنگ چند خاستگاه باشند.
الیاف
یکی از مهم‌ترین خصوصیات فرش دستباف ملایر، الیاف بسیار مرغوب مورد استفاده بافندگان در قالی‌های دستباف این منطقه است. با توجه به منطقه‌ی کوهستانی و معتدل ملایر، گوسفندان بومی، همواره یکی از بهترین و مرغوب‌های پشم‌ها را برای بافت فرش دستباف دارند. همچنین تولید الیاف ابریشم در این منطقه، تنوع الیاف مورد استفاده در قالی‌های ملایری را بیش از پیش نموده است.
شیوه بافت
در فرش دستباف ملایر، با توجه به محدوده و مراکز بافت قالی انواع بافت‌های سنه و ترکی قابل مشاهده است. مناطق غربی ملایر با توجه به نزدیک به سنندج، قالی‌هایی ظریف و با شیوه‌ی سنه یا نامتقارن تولید می‌کند. حال آن‌که بافندگان در بیشتر قالی‌های ملایری از شیوه بافت ترکی یا متقارن استفاده می‌کنند که باعث شده است این قالی‌ها از استحکام و قوام زیادی برخوردار باشند.
طرح های مشهور در قالی های ملایری
طرح‌های فرش دستباف ملایر همواره یکی از زیبا‌ترین طرح‌ها در میان قالی‌های دستباف بوده است. این طرح‌ها همواره باتوجه به کوهستانی بودن جغرافیای ملایر و همچنین پوشش گیاهی و تنوع بسیار زیاد جانوارن بومی باعث شده است که سرشار از نماد‌های طبیعی گیاهی و جانوری باشد. مشهورترین طرح قالی‌های ملایر، طرح ننج است. در ادامه به بررسی اجمالی مشهورترین طرح‌های فرش دستباف ملایری می‌پردازیم.
هراتی
یکی از زیبا‌ترین طرح‌های فرش دستباف ملایر، طرح هراتی است. این طرح عمدتا در خاستگاه‌های شرقی ایران، و همچنین مناطق تبریز و کردستان قابل مشاهده است. طرح هراتی یکی از طرح‌های ریزبافت قالی‌های ملایری را تشکیل داده است. در این طرح ساختار لوزی و نماد ماهی از مهم‌ترین جزئيات به کاربرده شده است.
ارمنی باف
با توجه به کوچ تاریخی ارمنی‌ها به منطقه‌ی همدان و به‌خصوص منطقه‌ی ملایر، این شهرستان طرح‌های تاثیر گرفته از فرهنگ بافندگان ارمنی در خود جای داده است. عموما به این طرح‌ها ارمنی‌باف می‌گویند. از مهم‌ترین ارمنی‌باف‌ها در فرش دستباف ملایر، می‌توانیم به طرح سه ترنج و طرح گلدانی اشاره کنیم که هریک زیبایی چشم نواز و بسیار جذابی دارند.
لچک و ترنج
این طرح از متداول‌ترین طرح‌های در میان قالی‌های دستباف است. اما در فرش دستباف ملایر، طرح لچک و ترنج جنبه‌ای اختصاصی‌تر پیدا کرده است. با توجه به استفاده بسیار از نماد‌های بومی و طبیعی منطقه زاگرس در طرح لچک و ترنج ملایری، این طرح را می‌توانیم نسخه‌ی بومی‌سازی شده و اختصاصی ملایر بنامیم.
ایلیاتی
طرح ایلیاتی در واقع سبک خاصی از طرح‌های قالی دستباف در ایران است. معمولا این طرح در جزء طرح‌های بومی و عشایری هر خاستگاه به حساب می‌آید. در واقع هر خاستگاه فرش دستبافی که مناطق عشایری و ایل دارد، طرح ایلیاتی خاص خود را دارد. طرح ایلیاتی فرش دستباف ملایر، با توجه ویژگی‌های محیطی و گیاهی این منطقه، همواره سرشار از گل و گیاه و اشکال جانوران و پرندگان بومی است که در ترکیب با ترنج استفاده شده است.
ننج
مشهورترین و یکی از زیبا‌ترین طرح‌های فرش دستباف ملایر، طرح ننج است. قالی ننج در واقع مربوط به منطقه‌ای به نام ننج در شمال شهرستان ملایر واقع شده است. با توجه به طرح اختصاصی این منطقه در بافت فرش دستباف، طرح‌های بافته شده در این منطقه به نام ننج شناخته شده‌اند. طرح ننج شباهت بسیاری به طرح افشان و گل‌های شاه‌عباسی دارد. عموما نقش و نگار گل و گیاه به صورت مینیمال و هندسی در ساختار فرش تکرار شده‌است. حواشی این قالی‌ها مانند متن آن از جزئيات بسیاری برخوردار است. معمولا رنگ‌های قالی ننج در طیف‌های محدود قرار دارد و تفاوت رنگ حاشیه با متن با رنگ‌های تیره‌تر از همان رنگ متن مشخص شده است. این ویژگی، باعث ایجاد هارمونی خاصی در فرش دستباف ننج ملایر شده است.
طیف های رنگی پر استفاده در فرش دستباف ملایر
عمده طیف‌های مورد استفاده توسط بافندگان ملایری در زینت بخشی به الیاف طبیعی و عمدتا پشمی، رنگ‌های لاکی و سرخ‌گون است. استفاده‌ی بافندگان ملایری از طیف‌های بسیار نزدیک به هم در میان قالی‌های این منطقه بسیار جذاب و چشم نواز است. معمولا در برخی قالی‌های این منطقه بافندگان از رنگ‌های لاکی برای زمینه، رنگ‌های سرخ در متن و همچنین رنگ‌های سرخ مایل به تیره در حواشی استفاده می‌کنند. البته رنگ‌های مکملی مانند سرمه‌ای، زرد، آبی و سبز نیز در ساختار طرح‌های ملایری قابل مشاهده است. استفاده از رنگ‌های یکسان اما با در طیف‌های روشن و تیره باعث شده است که این قالی‌ها همواره نمایی دل‌انگیز و مدرن داشته باشند.
کلام نهایی
فرش دستباف ملایر از نظر شیوه بافت و الیاف مورد استفاده بافندگان، همواره یکی از برترین فرش‌های دستباف ایران است. این قالی‌ها که علاقه‌مندان داخلی و خارجی بسیاری دارند در طرح‌ها و نقش‌های گوناگونی جلوه‌گری می‌کنند. فرش دستباف ننج ملایر یکی از برترین قالی‌های این منطقه را تشکیل داده است که سرشار از نماد‌ها و اشکال هندسی بومی زاگرس نشین‌ها است.
