صنایع دستی همواره به عنوان اصیل و ارزشمند‌ترین محصولات در بین ایرانیان محبوب و مورد استفاده بودهاند. هنر، فرهنگ و احساسات در این آثار با غنای بالایی قابل مشاهده است. همواره تولید چنین آثار زیبا و ارزشمندی، نیازمند زمان، انرژی و مهارت بسیار بالایی است. از جمله مشهور‌ترین صنایع دستی در سراسر دنیا می‌توانیم به فرشهای دستباف اشاره کنیم. این صنایع دستی با توجه به زیبایی، تنوع و اصالتی که دارند همواره مورد توجه عموم مردم بودهاند. امروز در تحریریه تخصصی عرسین به بررسی فرآیند بافت فرش دستباف می‌پردازیم.
آماده سازی مواد اولیه برای بافت فرش دستباف
بدون شک ساخت و تولید هر چیزی نیازمند ماده‌ی اولیه است. در فرش دستباف، الیاف طبیعی جزء مواد اولیه تولید هستند. مواد اولیه انواع مختلفی مانند پشم، پنبه، کرک و ابریشم دارند که هریک مطابق با نوع فرش و منطقه بافت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
پشم چینی
در شیوه سنتی، پشم مهم‌ترین ماده‌ی اولیه فرشهای دستباف است. پشم‌ها با توجه به خاصیت فیزیکی و شیمایی خاصی که دارند به عنوان مناسب‌ترین الیاف‌ها برای فرش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در ابتدا در فصل پشم چینی گوسفندان، پشم‌های بلند شده به روش دستی چیده شده و پس از پاکسازی و شست و شو به مرحله بعدی یعنی رنگرزی منتقل خواهند شد.
رنگرزی
کیفیت ظاهری فرشهای دستباف به عواملی مختلفی مانند، نوع الیاف، فن بافت و رنگ الیاف بستگی دارد. رنگ یکی از مهم‌ترین عنصر‌های زیبایی شناختی فرشهای دستباف است. همواره مناطق گوناگون ایران، با استفاده از ترفند‌های سنتی سعی داشته‌اند که رنگ‌های تولیدی از پویایی و ماندگاری بالایی برخوردار باشند. از این رو قالی‌های دستباف ایرانی از نظر رنگ‌های طبیعی همواره جزء برترین فرشهای دنیا بودهاند.
در فرآیند رنگرزی، الیاف طبیعی در دیگ‌های جوشان حاصل از رنگ‌های طبیعی گیاهی و یا حیوانی رنگ می‌گیرند. از مهم‌ترین رنگ‌های طبیعی می‌توانیم به زردچوبه، پوست انار، پوست گردو، برگ گردو، روناس، اسپرک، برغنج، برگ درخت تبریزی و گلرنگ اشاره کنیم. هرچه سبک رنگرزی تخصصی‌تر و همچنین خلوص و نژاد پایه گیاهی یا حیوانی رنگ‌ها بیشتر باشد، ماندگاری و پویایی رنگ‌ها در فرشهای دستباف بیشتر خواهد شد.
بررسی فرآیند بافت فرش دستباف
فرایند فرش دستباف، یک پروسه مهم است که نیاز به تجربه بسیار بالایی دارد. در واقع باید یک قالیباف کاربلد باشید تا همه مراحل را به صورت اصولی و با دقت پیش ببرید. در ادامه این مراحل را به صورت مفصل شرح داده‌ایم تا اطلاعات لازم را به دست آورید.
چله کشی
اولین مرحله برای بافت فرشهای دستباف، فرآیند چله‌کشی است. چله کشی به مرحله‌ای می‌گویند که نخ‌هایی به موازات همدیگر روی دار قالی قرار می‌گیرند. جنس این نخ‌ها عمدتا از پنبه، پشم یا ابریشم است. با چله کشی بافندگان می‌توانند گره‌های مورد نظر خود را روی دار قالی پیاده سازی و در نهایت فرشهای دستباف را ببافند.
انتخاب اندازه فرش دستباف، باید در انتخاب دار قالی و چله کشی لحاظ بشود.
چله کشی در استان‌های مختلف انواع و سبک‌های خاصی دارد. چله‌کشی ترکی، فارسی و تلفیقی از انواع آن هستند. دار‌های قالی در انتها پس از چله کشی دارای الیاف‌های موازی هم در پشت و جلوی یکدیگر خواهند بود.
چله‌کشی با توجه به محوری بودن، از اهمیت بسیاری در فرآیند بافت فرش‌ها برخوردار است. به‌طوری که اگر این فرآیند به صورت ناقص یا اشتباه صورت بگیرد می‌تواند کل فرآیند بافت را تحت تاثیر قرار بدهد؛ از این رو همواره توصیه شده است که در چله کشی از حوصله و دقت خاصی برخوردار باشید و همچنین الیاف مورد استفاده در چله کشی را بررسی و کیفیت سنجی کنید.
انتخاب نوع فن بافت
برای شروع بافت فرش دستباف لازم است بافندگان شیوه بافت خود را مشخص کنند. انواع سبک و استاندارد‌های زیادی برای بافت انواع فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما ۲ گونه از مشهور‌ترین شیوه‌های بافتی فرش دستباف، نمونه‌های ترکی و فارسی هستند. هریک از این گره‌ها ویژگی‌ها و کارایی خاص خود را دارند.
در گره ترکی بافندگان از شیوه بافت پیچیده‌تری استفاده می‌کنند که در نهایت به تولید فرش‌هایی مستحکم و با دوام می‌انجامد. به همین علت بافت فرشهای گره ترکی نیازمند تجربه، دقت و زمان بسیاری بیشتری برای بافندگان است.
به گره‌هایی که به صورت متقارن از دو تار در ساختار آن‌ها استفاده شده باشد گره ترکی می‌گویند. این‌گره‌ها دربیشتر نقاط ایران و مخصوصا مناطق آذری نشین مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به شیوه گره زنی نا متقارن فرشهای دستباف، گره فارسی می‌گویند. این گره در مناطقی از اصفهان، کردستان و کاشان مورد استفاده بافندگان قرار می‌گیرد. فرشهای تولید شده از این سبک معمولا ظریف و کلکسیونی هستند.
طرح‌بندی
طراحی نقش و نگار و نقشه خوانی یکی از مهارت‌های مهم بافندگان قالیباف است. همواره فرشهای دستباف نقش و نگار ثابتی مانند ماهی، هریس، تلفیقی، ترمه، گلستان و … دارند.
بافندگان برای انتخاب نوع طرح در گذشته از طراحی روی کاغذ‌های مدرج شطرنجی استفاده می‌کردند اما امروز با روی کار آمدن نرم افزار‌‌های رایانه‌ای کار طراحی فرشهای دستباف آسان و سریع‌تر از پیش شده است.
بافندگان با قرار دادن طرح‌های چند رج در مقابل خود اقدام به گره‌زنی مطابق با نقشه راه می‌نمایند. فرآیند نقشه خوانی نیازمند تجربه و دانش فراوانی در حوزه بافندگی است.
شیرازه بافی
برای نظم‌دهی و پوشاندن پود‌های کناری فرش‌ها، بافندگان اقدام به شیرازه بافی فرشهای می‌کنند. این اقدام یکی از اقدامات پایانی بافت قالی است و اجرای صحیح آن می‌تواند بر استحکام و زیبایی فرش‌ها اثرگذار باشد. بافندگان برای شیرازه بافی معمولا ۴ تا ۶ تار را در نظر گرفته و با استفاده ازا نخی محکم و رنگی سازگار با فرش، به صورت دورانی می‌بافند. این فرآیند انواع مختلفی مانند متخاصم، متوازی، متضاد و متقاطع دارد که بافندگان بنابر طرح، منطقه و اندازه فرش از این سبک‌ها استفاده می‌کنند.
مهم‌ترین وسایل بافت فرش دستباف و کاربرد آن ها
بافندگان در فرآیند قالی بافی از ابزار‌های مختلفی استفاده می‌کنند. از مهم‌ترین ابزار‌های بافت فرش‌دستباف می‌توانیم به دار قالی، قلاب، سیخ پود کشی، دفه یا شانه وقیچی فرش اشاره کنیم. در ادامه به بررسی اجمالی هریک از این ابزار‌‌ها می‌پردازیم.
دار قالی
بنیان فرشهای دستباف بر روی دار قالی تشکیل شده‌است. تمام فرآیند بافت این فرش‌ها بر روی قالبی چوبی یا فلزی انجام می‌گیرد. نخ‌های چله بر روی دار قالی ایجاد شده و با گره خوردن الیاف بر روی آن‌ها فرآیند بافت انجام می‌گیرد. همواره یکی از مهم‌ترین اصول در بافت فرشهای دستباف، استفاده از دار قالی تراز و استاندارد است.
قلاب
از آن‌دست ابزار‌هایی است که در تمام فرآیند قالی بافی مورد استفاده بافندگان قرار می‌گیرد. قلاب‌ها خاصیتی دو کاره دارند؛ یکی از کارایی قلاب‌ها ایجاد گره از طریق جابجایی چله‌ها است که توسط نوک قلاب صورت می‌گیرد. دومین ویژگی قلاب‌ها نیز برش الیاف بعد از گره‌زنی است. در امتداد قلاب‌ها تیغه‌ای تیز قرار دارد که بافنده پس از گره زدن اقدام به بریدن الیاف می‌کند تا به سراغ گره بعدی برود.
سیخ پودکشی
یکی از ابزار‌های کاربردی در فرآیند بافت فرشهای دستباف، سیخ پودکشی یا پودکش است. این ابزار که عمدتا فلزی است در ابعاد ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر با نوک خمیده است. از این ابزار برای پودکشی چله‌ها استفاده می‌کنند. پودکشی برای افزایش استحکام داخلی فرشهای دستباف بسیار کاربردی هستند. این عمل برای متراکم سازی افقی الیاف و بافت فرش کاربرد دارد.
دفه یا شانه
بعد از فرآیند گره‌زنی یک ردیف کامل از فرش، فرآیند شانی زنی فرش آغاز خواهد شد. این فرآیند به دلیل تثبیت گره‌ها و افزایش تراکم فرش صورت می‌گیرد. دفه‌ها فلزی هستند و نوک آن‌ها به دلیل تماس با چله حالت نرم و صیغلی دارد که در تماس با چله آن‌ها را دچار آسیب نکند. شانه زنی را می‌توانیم عمل مکمل پودکشی تعریف کنیم با این تقاوت که شانه زنی در افزایش تراکم بافت عمودی فرشهای دستباف کاربرد دارد.
قیچی فرش
قیچی‌های فرش برای کوتاه نمودن پرز‌های بافته شده مورد استفاده بافندگان هستند. آن‌ها در انواع مختلفی هستند و هر منطقه از ایران سبک قیچی خاص خود را دارد. قیچی نمودن سطحی برای نمایان شدن و یک‌دست سازی نقش و نگار گره خورده کاربرد دارد.
جمع بندی
فرآیند قالی‌بافی همواره جزء صنایعی است که نیازمند تجربه، دانش و مهارت کافی در این حوزه است. این هنر‌ها از گذشته‌های دور به صورت سینه به سینه از هنرمندان کهن و باستانی به هنرمندان امروزی این آب و خاک رسیده است. فرشهای دستباف همواره از ارزش مادی و معنوی بسیاری در میان مردم ایران و دنیا برخوردار بوده و هستند که یکی از علت‌های این موضوع، اصالت، فرآیند بافت، سختی و هنر صرف شده در بافت این فرش‌ها است.
