گلیم‌ها جزء صنایع دستی پرطرفدار ایرانیان هستند. گلیم‌ها برخلاف تصور برخی با قالی و قالیچه‌ها تفاوت‌های زیادی در بافت، ساختار و طرح دارند. این صنایع دستی با توجه به ظرافت، اقتصادی بودن و زیبایی منحصر به‌فرد بسیار مشهور هستند. گلیم‌ها در انواع، اقسام و خاستگاه‌های گوناگونی در کشور ایران پراکنده هستند که هریک ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند؛ ما در این مقاله تخصصی قصد داریم به بررسی یکی از مشهور‌ترین صنایع دستی دستباف ایرانی به نام گلیم شیرکی پیچ بپردازیم.
گلیم دستباف چیست و چه تفاوتی با فرش دستباف دارد؟
گلیم‌ها از نظر شیوه بافت، شباهت‌هایی با فرش دستباف دارند. اما از نظر ساختار، نوع بافت و خصوصیات تفاوت‌های مهمی با فرش‌های دستباف دارند. برای شناختشان لازم است که تفاوت‌های آن را با فرش دستباف مشخص کنیم.
- گلیم‌ها بسیار نازک‌تر از فرش‌های دستباف هستند و حتی می‌توان از آن‌ها به عنوان دیوارپوش نیز استفاده کرد.
- گلیم‌ها عمدتا پرز ندارند و ساختاری مسطح و ظریفی را تشکیل داده‌اند. از این رو قوام فرش‌های دستباف از گلیم‌ها بیشتر است.
- سرعت بافت و میزان مواد اولیه مورد نیاز برای بافت آن‌ها بسیار کمتر از فرش‌های دستباف است.
نکته جالب در خصوص این گلیم‌ها این است که در بافت آن‌ها عموما از طرح‌های ذهنی و فی‌البداهه استفاده می‌کنند. با توجه به رج‌های کمتر این گلیم‌ها نسبت به فرش‌های دستباف، طرح‌های ذهنی و فی البداهه می‌تواند سرعت باف این گلیم‌ها را افزایش دهد. معمولا گلیم‌هایی که از روش بافت بداهه برایشان استفاده شده باشد، خلاقانه و انتزاعی‌تر خواهند بود.
برای کسب بررسی کلی گلیم‌ها می‌توانید به مقاله انواع گلیم دستباف مراجعه فرمائید.
خاستگاه گلیم شیرکی پیچ کجاست؟
هنر صنایع دستی؛ با توجه به خاستگاه، فرهنگ و آداب و رسوم آن منطقه ساختار و جزئیات خاصی دارد. استان کرمان به عنوان یکی از خاستگاه‌های مشهور بافنده در صنایع دستی همواره جزء تولید کنندگان صنایع دستباف با کیفیت بوده است. دارستان یکی از توابع شهرستان سیرجان در کرمان به عنوان خاستگاه اصلی تولید کننده گلیم‌های شیرکی پیچ شناخته شده است.
گلیم‌های دارستانی عموما به صورت سوماک هستند؛ گلیم‌های سوماک نازک‌ترین نوع گلیم‌ها هستند که از روش پیچ‌بافی در بافت آن‌ها استفاده شده است. نام دیگر گلیم‌های سوماک؛ ورنی و یک رو است.
مردم دارستان از تکنیک پیچ بافی برای بافت این گلیم زیبا استفاده می‌کنند. شیوه پیچ بافی در میان عموم به نوع بافت سوزنی هم مشهور است.
گلیم‌های شیرکی پیچ بافته شده؛ از نظر ظرافت و نازک بودن در بین گلیم‌های ایرانی رکوردار هستند. از این‌رو از این گلیم‌ها علاوه بر آراستن کف زمین به عنوان دیوارپوش و آثار تزئینی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند.
شیوه پیچ بافی در گذشته در مناطق کرمان و سیرجان برای تولید آثار کوچک و تزئینی مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ با گذشت زمان این تکنیک به عنوان یکی از روش‌های بافت گلیم ریزبافت مورد استفاده قرار گرفت و طرفداران بسیاری پیدا کرد.
در شیوه پیچ بافی؛ نقش و نگار گلیم توسط پیچش الیاف خامه به دور تا دور تار‌ها شکل می‌گیرد. در این روش که به پود گذاری مشهور است، تار و پود به صورت کامل پوشیده خواهند شد. روش پیچ بافی باعث شده که این گلیم‌ها از نظر طرح و نقش بسیار ظریف و ابداعی به نظر برسند. این تکنیک از مهم‌ترین دلایل شهرت گلیم‌های دارستان شده است.
انواع روش های گره زنی
گلیم شیرکی پیچ با دو گره‌ی؛ گره متن و آبدوزی گره می‌خورند که در ادامه بررسی این گره‌های می‌پردازیم.
گره متن: در این گره ابتدا الیاف توسط بافند از پشت دو تار پیچ می‌خورد، سپس به پشت رفته و از زیر رشته اصلی که در رو قرار دارد می‌گذرد. این فرآیند گره متن را تشکیل می‌دهد. این گره‌های عمدتا برای تشکیل ساختار طرح‌ها و نقش و نگار اصلی کاربرد دارد.
گره آبدوزی: در شیوه آبدوزی گره دوبار به روی تار قرار می‌گیرد. این شیوه باعث ایجاد خطوط پهن تری در گلیم شیرکی پیچ خواهد شد. از این گره برای ایجاد نقش و نگار هندسی و حاشیه نگاری این گلیم‌ها استفاده می‌کنند.
طرح و اندازه های گلیم شیرکی پیچ
گلیم‌ها به طورکلی از نظر اندازه به ۵ طبقه اساسی زیر تقسیم بندی شده‌اند:
- گلیم بلند : اندازه ۲۰۰ در ۴۰۰ سانتی‌متر
- گلیم بزرگ: اندازه ۲۸۰ در ۷۰ سانتی‌متر
- گلیم میانه: اندازه ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر
- گلیم: اندازه ۱۱۰ تا ۱۶۵ سانتی‌متر
- گلیمچه: اندازه ۶۵ تا ۹۰ سانتی‌متر
بزرگترین گلیم شیرکی پیچ جهان در سال ۱۳۹۰ توسط بافندگان کرمانی بافته شد و درنمایشگاه صنایع دستی به نمایش درآمد.
طرح و رنگ گلیم شیرکی پیچ
گلیم شیرکی پیچ از نظر غنی بودن نماد‌ها و طرح و رنگ جزء برترین گلیم‌های دستباف در ایران و جهان است. در ساختار این گلیم‌ها از دو قسمت حاشیه و ساختار متنی استفاده شده است.
حاشیه‌ی این گلیم‌ها عمدتا به صورت اشکال انتزاعی و هندسی متقارن و ریز بافت هستند. معمولا این اشکال موازی در چند قسمت گلیم برای تقسیم بندی نقش و نگار به نمایش درآمده‌اند. این حواشی با گره بافی آبدوزی تشکیل شده‌اند.
نقش و نگار متن این گلیم‌ها از نظر تنوع بسیار غنی است و از انواع نماد و اشکال باستانی در آن‌ها استفاده شده است؛ بته‌جقه، گل‌های موسی خانی، لاله عباسی، حشمتی، سماوری از این دست نقش و نگار هستند که به صورت گره متن در ساختار گلیم نقش بسته‌اند.
از معروف‌ترین طرح‌های این گلیم می‌توانیم به طرح خشتی اشاره کنیم. در این طرح، طرح و نقش و نگار‌هایی که بالاتر به آن‌ها اشاره نمودیم، به صورت ساختار یافته درون مربع‌هایی جا گذاری شده‌اند.
بافت این گلیم‌ها با توجه جزئیات و طرح‌های بسیار متنوع نسبت به سایر گلیم‌های دستباف زمان‌برتر خواهد بود.
طیف رنگی مورد استفاده در این گلیم‌های زیبا و ظریف عمدتا در بازه متعادلی با ترکیب رنگ‌های سرد و گرم قرار دارد. این رنگ‌ها عموما سر منشاء طبیعی و گیاهی دارند. برخی از رنگ‌های مورد استفاده در رنگرزی الیاف این رنگ‌ها به شرح زیر است:
- قرمز: روناس و گیلاس
- آبی: پوست بادمجان و نیل از موا
- زرد: زعفران و زردچوبه و پوست انار
- نارنجی: رنگ ترکیبی از قرمز و زرد
- سبز: برگ گردو
- قهوه‌ای: پوست گردو و برگ بنه
نکات مهم در نگهداری گلیم شیرکی پیچ
گلیم‌های دستباف با توجه به اینک در بافت آن‌ها از الیاف طبیعی پشم و پنبه و رنگ‌های طبیعی استفاده شده است. از نظر نگهداری و شست و شو نیازمند توجه و مراقبت ویژه‌ای هستند. البته نگهداری این گلیم‌ها نسبت به نحوه شست و شوی فرش دستباف آسان‌تر بوده و اختلاط رنگ‌ها در آن‌ها کمتر رخ می‌دهد. در مقاله‌ای به اینکه چگونه فرش دستباف را بشوییم، به طور مفصل پرداخته‌ایم و می‌توانید برای اطلاعات بیشتر آن را مطالعه کنید.
همواره تا حد امکان سعی کنید دوره‌های شست و شوی گلیم‌ها را طولانی کنید، برای شست و شوی آن‌ها کافیست از آب سرد و پودر صابون استفاده کنید.
این گلیم‌ها معمولا ظریف و سبک هستند برای جلوگیری از سر خوردن آن‌ها، با چرم دوزی حاشیه‌های پشتی آن‌ها می‌توانید استحکام آن‌ها را افزایش دهید.
کلام نهایی
گلیم‌های شیرکی پیچ از محبوب‌ترین صنایع دستی و بومی مناطق مرکزی ایران هستند. این گلیم‌ها از نظر طرح و رنگ طرفداران بسیاری پیدا نموده و هر ساله بر تعداد خریداران آن‌ها افزوده خواهد شد. شغل عمده هنرمندان دارستانی، بافت این گلیم‌ها است. تخمین زده شده است که بیش‌از ۵۰۰۰ هزار بافنده دارستانی درآمد خود را از بافت تخصصی گلیم شیرکی پیچ کسب می‌کنند. با خرید این صنایع دستی ارزشمند و زیبا می‌توانیم به حمایت از هنرمندان واقعی و اصیل این سرزمین بپردازیم و همچنین قسمتی از تاریخ، هنر و فرهنگ بومی اصیل بخش مرکزی ایران را میهمان خانه‌های خود کنیم.
