هنر و صنایع دستی در ایران همواره جزء اصیل و فاخر‌ترین صنایع دستی در سراسر دنیا بوده‌اند. صنایع دستی کف‌پوش ایرانی از شهرت خاصی در میان صنایع دستی برخوردار است. در میان صنایع دستی ایرانی قالی و گلیم‌ها از شهرت بسیاری برخوردارند. در این مقاله قصد داریم به معرفی گلیم دستباف و انواع آن‌ها بپردازیم.
گلیم دستباف چیست؟
صنایع دستی که برای زینت کف خانه‌های ایرانی توسط هنرمندان این سرزمین تولید شده‌اند، در انواع و طرح‌های گوناگونی هستند؛ که می‌توانیم به قالی‌ها، قالیچه، جاجیم، گبه و گلیمهای دستباف اشاره کنیم. برای اینکه بدانید گبه به چه نوع گلیمی گفته می‌شود، در مقاله گبه چیست، به طور مفصل به آن اشاره کرد‌ه‌ایم. گلیم‌ها یکی از هنر‌های اصیل دستباف ایرانی است. امروزه همچنان بافندگان گلیم‌ها را به روش دستی و سنتی می‌بافند.
گلیم‌ها با فرش‌های دستباف تفاوت بسیاری دارند؛ یکی از مهم‌ترین مشخصه‌ی اکثر گلیم‌ها این است که برخلاف فرش‌های دستباف، پرز ندارند. از این رو گلیم‌ها ضخامت کمتری نسبت به فرش‌های دستباف دارند. نبود پرز برای گلیم‌ها باعث شده است که آن‌ها در سرعت بیشتری بافته شوند. همچنین گلیم‌ها الیاف بسیار کمتری نسبتا به قالی‌های دستباف در ساختار خود دارند.
مواد اولیه گلیم‌ها عموما از پشم، کرک، ابریشم و پنبه است که بعد از رنگرزی طبیعی این الیاف برای استفاده در گلیم بافی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
دار‌های قالی گلیم‌بافی عموما به صورت‌های خوابیده یا عمودی هستند . دار‌های خوابیده، روی زمین قرار می‌گیرند و بافندگان به صورت عمودی اقدام به بافت می‌کنند.
انواع گلیم دستباف ایرانی
گلیم‌ها از نظر نوع ساختار و فن بافت در گروه‌های مختلفی قرار می‌گیرند. علت این تفاوت‌ها به متفاوت بودن خاستگاه، تفاوت شیوه استفاده و فرهنگ آن منطقه باز می‌گردد. به طور کلی گلیم‌ها در ۳ گروه اساسی: یک رو، ساده و پرزدار تقسیم بندی شده‌اند که در ادامه به بررسی هریک می‌پردازیم.
گلیمهای ساده
گلیمهای ساده پرز ندارند و از نظر وزنی در دسته گلیمهای سبک قرار می‌گیرند. این گلیم‌ها به دلیل وزن و ضخامت کمی که دارند بسیار مناسب کوچ‌های عشایری هستند. با توجه به نبود طرح برجسته و پرز در این گلیم‌ها، هر دو طرف آن‌ها قابل استفاده است که می‌تواند دوره‌های زمانی شست و شوی آن‌ها را بکاهد. این گلیم‌ها عموما در خاستگاه‌های قشقایی، کردستان، اردبیل، زنجان و سمنان قراردارند.
گلیمهای یک رو
گلیم سوماک یا یک رو که در برخی مناطق به گلیم ورنی نیز مشهور است؛ یکی دیگر از دسته‌بندی مشهور گلیمهای دستباف است. ضخامت آن‌ها از نوع ساده کمتر است. و همانطور که از نام آن‌ها نیز مشخص است برخلاف مدل ساده تنها یک روی آن‌ها قابل استفاده است. این گلیم‌ها در مناطق اردبیل، زنجان، تبریز جزء مدل‌های محبوب هستند.
گلیمهای پرزدار
گلیمهای پرزدار دستباف با توجه به شباهت بسیار زیادی که به قالی‌های دستباف دارند بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند. البته معمولا طرح و نقش اینگونه گلیم‌ها نسبت به فرش‌های دستباف در حالت‌های ساده‌تری قرار دارد. همچنین قیمت مدل‌های پرز دار از فرش‌های دستباف ارزان‌تر است. البته شیوه بافت گلیمهای پرزدار با نحوه بافت فرش دستباف تفاوت‌هایی دارد. درباره اینکه فرش دستباف چگونه بافته می‌شود نیز، نظرات متفاوتی وجود دارد اما چیزی که بدیهی است، در رابطه با تفاوت بافت آن با گلیم است.
خاستگاه های مشهور گلیم دستباف
گلیمهای نیز مانند فرش‌های دستباف خاستگاه‌های مختلفی دارند. با توجه به ویژگی کوچ نشینی عشایر، گلیم‌ها نقش مهمی در زندگی آن‌ها دارند. علت محبوبیت گلیم‌ها در میان عشایر، سبکی، حجم کم و سرعت بیشتر بافت آن‌ها است. مشهور‌ترین خاستگاه‌های گلیم دستباف ایرانی، مربوط به مناطق کوچ نشین و عشایری است.
خاستگاه شاهسون
یکی از بزرگ‌ترین ایلات عشایر نشین، ایل شاهسون در مرز‌های شمال غربی ایران است. شاهسون‌ها یکی از با کیفیت‌ترین گلیمهای دستباف را در جهان تولید می‌کنند. گلیمهای شاهسونی عموما از نوع سوماک هستند. عمده طرح‌های مورد استفاده ایل شاهسون در گلیم بافی؛ طرح‌های ترکیبی هندسی ترکیبی با حیوانات و طبیعت است. طیف رنگی آن‌ها مانند قالی‌های دستباف مناطق آذری در شمال غربی ایران بیشتر به رنگ‌های گرم و لاکی میل دارد.
خاستگاه هرسین
هرسین از توابع کرمانشاه، یکی از روستا‌های عشایر نشین در غرب ایران واقع شده است. بافندگان هرسین یکی از پر جزئیات‌ترین گلیمهای ایرانی را تولید می‌کنند. در بافت این گلیم‌ها بیشتر از رنگ‌های سرد و ترکیبی استفاده شده است. نقش و نگار آن‌ها معمولا به صورت هندسی متقارن و پر جزئیات است.
خاستگاه بلوچ
یکی از زیباترین انواع گلیم دستباف در ایران، مربوط به گلیمهای بلوچی است. بافندگان در سیستان و بلوچستان، این گلیم‌ها را در طرح‌های متقارن می‌بافند. یکی نکات مهم که به جذابیت گلیمهای بلوچ می‌افزاید؛ تناژ رنگی و کنتراست بسیار بالای این نوع گلیم‌ها در مقایسه به خاستگاه‌های دیگر است. طیف رنگی آن‌ها معمولا قرمز جگری و زرد با ترکیب با سایر رنگ‌ها، جذابیت خاصی را به گلیمهای بلوچ بخشیده است.
خاستگاه خمسه
استان فارس مهد گلیمهای دستباف است و چند منطقه مختلف در استان فارس گلیمهای با کیفیت تولید می‌کنند. یکی از انواع مشهور گلیم در استان فارس، نوع خمسه است. بافندگان این گلیم‌ها معمولا از رنگ‌های متضاد و مخالف استفاده می‌کنند که این اقدام باعث شده است گلیم خمسه از نظر پویایی بسیار چشم و نواز باشد.
خاستگاه کردستان
در کردستان گلیم بافی از اهمیت خاصی برخوردار است. بیجار و سنندج از نظر گلیم بافی در کردستان بسیار فعال هستند. گلیمهای کردستان از نظر جزئیات و ریزبافی بسیار زبان‌زد هستند. آن‌ها معمولا از نظر استحکام در سطح بالایی قرار دارند. نام دیگر گلیمهای کردستان؛ سِنَه است که نام دیگر گلیم سنندجی است.
خاستگاه سیرجان
یکی از مشهور‌ترین و زیباترین گلیم‌ها در ایران مربوط به استان سیرجان در کرمان است. این گلیم‌ها در طرح‌ها و انواع مختلفی هستند، اما گلیم شیرکی پیچ آنقدر از نظر جزئیات و زیبایی زبان‌زد است که به یکی از برند‌های برتر گلیم در دنیا تبدیل شده است. این طرح سیرجانی سرشار از جزئیات اصیل و طبیعی است. در بین طرح‌های گلیم شیریکی پیچ؛ طرح خشتی جزء زیباترین و پرفروش‌ترین طرح‌های در ایران است.
خاستگاه ترکمن صحرا
ایل ترکمن یکی از بزرگ‌ترین ایلات در سراسر جهان هستند. ایل ترکمن در شمال ایران در بخش ترکمن صحرا، ترکمنستان، بخش‌‌هایی از ازبکستان و افغانستان حضور دارند. یکی از انواع گلیم دستباف مربوط به صنایع دستی مشهور ترکمن‌ها یعنی گلیمهای دستباف ترکمنی است که در بافت آن‌ها از نقش و نگار متقارن انتزاعی بسیار استفاده شده است. طیف رنگی این گلیم‌ها عمدتا قرمز لاکی است.
خاستگاه قشقایی
از نظر بسیاری از کارشناسان ایل قشقایی، بهترین تولید کننده گلیم در دنیا است. گلیمهای قشقایی از نظر طرح، رنگ و بافت در سطح بسیار بالایی قرار دارند. طرح‌های ترنج و لچک در رنگ‌های ترکیبی بسیار در گلیمهای قشقایی به چشم می‌آیند.
نکات مهم در خرید گلیمهای دستباف
برای خرید انواع گلیم دستباف باید همواره به طیف رنگی مورد نظر خود توجه ویژه‌ای داشته باشید. اگر رنگ‌های جیغ و قرمز می‌پسندید؛ گلیمهای شاهسونی، اردبیل و زنجان مناسب هستند. گلیمهای هرسین و بیجار در بخش طیف‌های رنگ سرد قرار دارند. همچنین درصورتی که کنتراست رنگ‌ها برای شما اهمیت بالایی دارند گلیمهای بلوچ یکی از گزینه‌های جذاب است.
طرح گلیمهای شاهسونی، قشقایی و سیرجان، سنه، اردبیل جزء پر جزئيات ترین طرح‌های گلیم در ایران هستند. در بین این گلیم‌ها، مدل شیریک پیچ استان سیرجان از محبوبیت بسیار بالایی برخوردار است.
همواره در خرید گلیم توجه داشته باشید؛ درصورتی که می‌خواهید این گلیم‌ها را برای سطوح موزاییکی و یا لیز انتخاب کنید، همواره دور تا دور پشت گلیم‌ها را چرم دوزی و یا از ترمز فرش برای ثابت نگه داشتن آن‌ها در سطح استفاده کنید.
رج شماری در گلیمهای دستباف نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. هرچند که تعداد رج‌های آن‌ها نسبت به قالی‌های دستباف از از میزان کمتری برخوردار است؛ اما گلیم‌هایی که از تعداد رج بالاتری برخوردار باشند از نظر جزئيات و قیمت در سطح بالاتری قرار دارند.
به نوع گلیم؛ ساده، سوماک یا پرزدار بودن آن‌ها توجه کنید معمولا گلیمهای پرز دار نسبت به سایرین گران‌تر هستند.
کلام نهایی
گلیم دستباف یکی از اصیل‌ترین و زیباترین هنر‌های ایرانیان در حوزه صنایع دستی است. همواره در انتخاب گلیم‌ها باید خاستگاه، نوع و الیاف مورد استفاده در بافت آن‌ها را مد نظر قرار دهید. انواع گلیم دستباف با توجه به اینکه نسبت به فرش‌های دستباف سریعتر بافته شده و الیاف کمتر می‌برند، قیمت ارزان‌تری نسبت به آن‌ها دارند. از این‌رو درصورتی که می‌خواهید از محصولات سنتی و اصیل در زینت بخشیدن به خانه‌های خود استفاده کنید؛ گلیمهای دستباف ایرانی گزینه‌ای اصیل و البته اقتصادی‌تر هستند. با توجه به ارزش و اصالت این گلیم‌ها همواره آن‌ها را از مراکز خرید معتبر و تخصصی خریداری کنید.
