بیجار یکی از شهرستان‌های غنی فرهنگی و باستانی در ایران به شمار می‌آید. علاقه بسیار زیاد مردم بیجار به هنر قالی‌بافی از دیرباز باعث شده همواره این منطقه در حوزه فرشهای دستباف جزء برترین خاستگاه‌ها باشد. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی تخصصی فرش دستباف بیجار از نظر تاریخی و فرهنگی می‌پردازیم و در ادامه مشهورترین طرح‌های این منطقه را معرفی می‌کنیم.
تاریخچه فرش دستباف بیجار
بیجار یکی از شهرستان‌های شرقی استان کردستان است. این شهرستان در منطقه‌ای کوهستانی و با آب و هوای سرد و خشک قرار دارد. برخی تاریخ نگاران قدمت تمدنی بیجار را به دوران ۳ هزار سال پیش از میلاد نسبت می‌دهند. این استان در زمان هخامنشیان یکی از مهم‌ترین مناطق غربی آن زمان از نظر اقتصادی و فرهنگی بوده است. نام باستانی بیجار، به گروس مشهور است.
امروزه بیجار از نظر اهمیت صنعتی در جایگاه ویژه‌ای قرار دارد. وجود کارخانه‌های صنعتی و صنعت فرش دستباف در این منطقه؛ بیجار را به یکی از قطب‌های فرش دستباف کشور تبدیل نموده است. قدمت فرش دستباف بیجار با توجه به نگار‌های تاریخی به سال‌های دور بر می‌گردد؛ بیشتر فرشهای کهن و قدیمی بیجار در اکثر موزه‌های باستانی جهان به عنوان قدیمی‌تری فرش دستباف ایرانی در معرض دید عموم قرار دارند. باتوجه به اینکه استحکام و ماندگاری این فرش‌ها بسیار زیاد است، آثار باستانی زیادی از فرشهای این منطقه یافت شده است.
خصوصیات مهم و ویژگی فرش دستباف بیجار
فرش دستباف بیجار یکی از برترین فرشهای دستباف ایران و جهان است و با توجه به ویژگی‌های جذاب زیبایی شناختی و کیفیت تار و پود آن علاقه‌مندان بسیاری را از سراسر جهان مبهوت خود نموده است. اکثر فرشهای دستباف در کردستان به صورت گره فارسی یا سِنه توسط بافندگان گره می‌خورند اما بافندگان بیجاری از شیوه گره‌ترکی در بافت فرش‌ها استفاده می‌کنند. که این موضوع باعث شده که ضخامت و استحکام فرشهای این منطقه تا حد بسیار زیادی بالا باشد.
به فرش‌ها دستباف این منطقه قالیهای آهنین می‌گویند؛ به گفته کارشناسان فرش‌باف فرشهای گروس محکم‌ترین فرش‌ها در میان سایر قالی‌ها در دنیا هستند. استحکام بالای قالیهای بیجاری دلایل مختلف دارد که دوتا از مهم‌ترین دلایل قوام بالای این قالی‌ها شیوه بافت ترکی و پود‌های نمناک این منطقه هستند که در ادامه به بررسی هریک می‌پردازیم.
گره ترکی
این شیوه از گره‌زنی در اکثر استان‌های فرش‌بافی ایران مورد استفاده است. این گره یکی از مشهورترین گره‌های متداول در قالی‌بافی است. در این شیوه بافندگان با دو گره در ساختار‌تار به صورت متقارن ساختار فرش را به وجود می‌آورند. با توجه به تقارن گره‌ها و تراکم بسیار زیاد این نوع گره‌ها، در بیشتر فرشهای دستباف فاخر از گره ترکی استفاده می‌کنند.
پود‌های نمناک و چند لایه
خصوصیت بارز فرش دستباف بیجار، استفاده بافندگان از شیوه‌ای جذاب و علمی در پودگذاری است. پودگذاری مرحله‌ای از بافت فرش دستباف است که بافنده بعد از انجام گره‌های هر ردیف، الیافی افقی را به چله‌ی فرش وارد می‌کند و سپس با شانه‌ی فلزی اقدام به کوبیدن پود‌ها می‌کند تا گره‌های بافته شده در ردیف به صورت صاف و متراکم شده و همچنین قالی آماده برای گره‌های ردیف بعدی شود.
یکی از خصوصیات مهم فرش دستباف بیجاری، شیوه بافت چنده پوده‌ی ضخیم و نازک این فرش‌ها است. معمولا پود‌های مورد استفاده بافندگان در فرش گروسی، به صورت یک پود ضخیم و یک یا دو پود نازک را تشکیل داده است. پود‌های ضخیم و متراکم فرشهای این منطقه باعث شده است، که ضخامت آن‌ها در میان سایر خاستگاه‌های فرش دستباف ایران بسیار بیشتر باشد؛ تا جایی که این فرش‌ها به سختی قابل تا شدن هستند به آن‌ها فرشهای لول نیز می‌گویند.
در این منطقه بافندگان بیجاری، پیش از پود گذاری، اقدام به خیس کردن الیاف پود می‌کنند؛ سپس پود‌ها را چله منتقل می‌کنند و با شانه عمل پود کوبی را انجام می‌دهند. نم بودن پود‌ها باعث خواهد شد که کوبش پود‌ها بیشتر شده و در نتیجه تراکم نهایی فرش‌ها بیشتر شود. همچنین پس از تبخیر آب پود‌ها به مرور زمان این فرش‌ها با توجه به ساختار فیزیکی از استحکام آهنینی برخوردار خواهند بود.
مشهورترین طرح های بیجار
خاستگاه بیجار یا گروس یکی از متنوع‌ترین فرشهای دستباف دنیا را از نظر طرح، نقش، خلاقیت و غنای تاریخی دارد. طرح‌های مورد استفاده توسط هنرمندان این منطقه به دلیل سابقه بسیار بالای بیجار در صنعت فرش دستباف، جزء با اصالت‌ترین طرح‌ها در صنعت قالی‌بافی دنیا است.
به‌طور‌کلی مشهورترین طرح‌های گروسی را می‌توانیم در انواع شکارگاهی، شمایل باستانی مانند لیلی و مجنون و اساطیر تاریخی، گل‌های فرنگی، طرح‌های اختصاصی مانند سمن‌برخانم و ماهی بیجار، ترنج، گروس از انواع طرح‌های مورد استفاده بافندگان بیجاری هستند که در ادامه به نگاه اجمالی هریک از این طرح‌های می‌اندازیم.
طرح های تصویری در فرش دستباف بیجار
طرح‌های تصویری جایگاه بسیار مهمی در طرح‌های باستانی و غنی فرش دستباف بیجار دارند. این طرح‌ها عمدتا متشکل از تصاویر داستان مشهور لیلی و مجنون و اساطیر باستانی ایران است. این طرح‌ها عمدتا بسیار ریز بافت بوده و از نظر ارزش جزء نفیس‌ترین کار‌های بافته شده در بیجار هستند که البته شهرتی جهانی دارند.
نقش شکارگاهی در فرش دستبافت بیجار
این طرح در اکثر خاستگاه‌های فرش دستباف ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. طرح‌های شکارگاهی در فرش دستباف بیجار انواع مختلفی مانند شکارگاهی دورنما و ترنج دارد. این قالی‌ها عمدت در ابعاد کوچک و ذرع در بازار موجود هستند و بیشتر جنبه کلکسیونی و دیوار پوش را دارند.
طرح گل فرنگ مستوفی فرش دستباف بیجار
گل‌های فرنگی نقش بسیار مهمی در طرح‌های مشهور فرش دستباف بیجار دارند. این گل‌ها در فلات مرکزی و غربی ایران در اکثر خاستگاه‌های مشهور فرش دستباف، جزء طرح‌های فاخر و بسیار چشم نواز هستند. مشهورترین طرح گل فرنگی؛ طرح مستوفی است. البته طرح‌های ترنج و لچک، طره‌دار، دسته‌گل و پیچک اسلیمی از مشهورترین نقش و نگار گل فرنگی در قالی بیجاری هستند.
نقش میناخانی در قالی دستباف بیجار
طرح میناخانی یکی از طرح‌های زیبای مورد استفاده در فرش دستباف بیجار هستند. این طرح‌ها عمدتا متشکل از گل‌های مینایی به نقشه‌ی تکرار شونده هستند.
طرح بید مجنون در فرش دست بافت بیجار
یکی از طرح‌های باستانی و بسیار زیبای فرش دستباف بیجار، طرح بید مجنون است. این درخت در انواع طرح‌های تک درختی یا واگیره در فرشهای دستباف گروسی مورد استفاده بافندگان قرار دارد.
نقش خاتم شیرازی قالی دست باف بیجار
از مشهورترین طرح‌های مورد استفاده بافندگان گروسی در فرش دستباف بیجار، طرح خاتم شیرازی است. در این طرح نماد خاتم نقش بسیار مهم را در متن فرش ایفا می‌کند. خاتم در نقشه‌های واگیره‌ای با حواشی متقارن در قالیهای گروسی خود نمایی می‌کند.
طرح ماهی بیجار در فرش دستباف بیجار
طرح ماهی یکی از طرح‌های جذاب در میان انواع خاستگاه‌های دستباف در ایران است. طرح ماهی در تبریز، قم و فرش دستباف بیجار جزء ریز نقش‌ترین طرح‌های در میان فرشهای دستباف است. از مشهورترین طرح‌های ماهی مورد استفاده بافندگان بیجاری می‌توانیم به ماهی بیجار، ماهی سنه، ماهی افشاری، ماهی زبیده، حسن تیموری، زنبوری و ماهی ریز اشاره کنیم.
نقش دهان اژدری یا گروسی در قالی های بیجار
از طرح‌های اختصاصی و بسیار پرکاربرد در میان انواع طرح‌های فرش دستباف بیجار، طرح دهان اژدری است؛ با توجه به استفاده زیاد بافندگان گروسی از این طرح، به آن طرح گروسی نیز می‌گویند. در این طرح نماد‌هایی با تشبیه دهان اژدها به نمایش در آمده است. این طرح با ترکیب نقشه‌های اسلیمی زینت بخش قالی گروس است.
طیف های رنگی مورد استفاده بافندگان در فرش دستباف شهر بیجار
طیف‌های رنگ مورد استفاده در فرش دستباف بیجار عمدتا جزء طیف‌های گرم طبقه بندی شده‌اند. بیجار برخلاف سنندج و شهر‌‌‌های نزدیک از طیف‌های گرم بیشتری در ساختار خود استفاده می‌کند.
رنگ‌های آجری و لاکی با ترکیب‌های سرمه‌ای و رنگ‌های فیروزه‌ای، مسی و کرم عمده‌رنگ‌های فرش دستباف بیجاری را تشکیل می‌دهند. رنگ‌های مورد استفاده در فرش دستباف بیجار عمدتا به شیوه سنتی رنگرزی شده است.
قالیهای این منطقه کنتراست رنگی بسیار بالایی دارند به حدی که استفاده از رنگ‌های تند و متضاد چشم هر بیننده‌ای را بی اختیار متوجه خود می‌سازد.
سخن نهایی
فرش دستباف بیجار به جرئت یکی از برترین فرشهای دنیا از نظر جذابیت رنگ، استحکام و غنای فرهنگی است. طرح‌های این فرش‌ها عمدتا به صورت ریز‌بافت و غنی از نماد‌های باستانی و بومی مورد توسط بافندگان گروسی گره می‌خورد. همواره فرشهای این منطقه جزء با ارزش‌ترین و ماندگار‌ترین فرشهای دنیا بوده و مورد تمجید اساتید فرش‌دستباف در دنیا هستند. همچنین در خرید این قالی‌ها توجه داشته باشید که پودگذاری این فرش‌ها به صورت سنتی و بومی صورت گرفته باشد تا شاهد دوام، عمر و زیبایی این فرش‌ها در زمان بسیار طولانی نگهداری آن‌ها باشید.
