فرشهای دستباف همواره بخش مهمی از تاریخ، فرهنگ و اصالت ایرانیان بوده‌اند. این فرش‌ها با توجه به کیفیت بسیار و ارزش مادی و معنوی بالایی که دارند همواره مورد توجه خریداران داخلی و خارجی قرار گرفتهاند. فرشهای دستباف ایرانی انواع مختلفی دارند که یکی از مرغوب‌ترین فرشهای دستباف ایرانی، فرش دستباف قشقایی است. در این مطلب به بررسی ویژگی فرش دستباف قشقایی و خصوصیات آن‌ها می‌پردازیم.
تاریخچه قالی های قشقایی
ایل قشقایی یکی از بزرگ‌ترین ایلات اصیل ایرانی هستند که در اکثر مناطق مرکز ایران پراکنده هستند. اکثر ایل قشقایی در منطقه‌ی فارس حضور دارند. قومیت‌های تشکیل دهنده‌ی این ایل از تنوع جالبی برخوردار است، به طوری که اکثر قومیت‌های ایران در این ایل جایگاه خاصی دارند. مردم قشقایی از گذشته‌های دور در صنعت دامپروری فعال بودند و به جای کشاورزی علاقه‌ی زیادی به کوچ‌رو بودن داشتند. از این رو صنعت دامپروری در میان مردم رواج بسیاری پیدا کرد. پرورش گوسفندان در میان عشایر بسیار متداول‌تر از سایر دام‌ها است. زیرا گوسفندان راحت‌تر می‌توانند شرایط کوچ را تحمل کنند. از این‌رو صنایع مرتبط با دامپروری در میان عشایر قشقایی رشد بسیار زیاد داشت. یکی از این صنایع اصیل و بسیار ارزنده، صنعت فرش دستباف و گلیم بود. فرش دستباف عشایر از نظر قدمت، به تمدن پیش از یکجا‌نشینی باز می‌گردد. ازاین رو این قالی‌ها جزء قالی‌های با پیشنیه‌ی بسیار زیاد هستند.
امروزه با افزایش یکجا نشینی و زندگی روستایی ایل قشقایی، تغییرات محسوسی در شیوه بافت و طرح و نقش‌های این فرشهای زیبا ایجاد شده است. اما باز‌هم طرح و نقش‌های باستانی قشقایی در تار و پود فرشهای دستباف این مناطق چشم نوازی خاصی دارد.
بررسی خصوصیات و ویژگی فرش دستباف قشقایی
همواره خصوصیات فرشهای دستباف با ویژگی‌های بومی، فرهنگ و محیط خاستگاههای فرش دستباف ایرانی ارتباط بسیار نزدیکی دارد. هر خاستگاهی با توجه به فرهنگ و هنر مردم بومی خود، فرش‌هایی اختصاصی می‌بافد. فرش دستباف قشقایی نیز با توجه به خصوصیات ایل قشقایی و محیط زندگی عموما عشایری، صاحب سبک و سیاق خاص قالی‌بافی است که باعث شده این قالی‌ها از خصوصیات جذابی برخوردار باشند. از مهم‌ترین خصوصیات قلی‌های قشقایی می‌توانیم به خلاقیت بالای بافندگان، شیوه بافت و الیاف مورد استفاده در کنار رنگ‌های طبیعی اشاره کنیم.
ذهنی بافی
بافندگان عشایر همواره جزء خلاق‌ترین بافندگان ایرانی بوده‌اند. یکی از دلایل موثر در نبوغ و خلاقیت بسیار بالای بافندگان عشایری و مخصوصا قشقایی این است که آن‌ها سبک زندگی کوچ‌رو دارند و با توجه به تغییرات زیاد در محیط زندگی همواره از خلاقیت بسیاری بالایی برخوردار بوده و هستند. این خلاقیت باعث ایجاد سبک جذاب و جالبی شده است که به ذهنی بافی مشهور است. ذهنی‌بافی در واقع روشی است که بافندگان فرش دستباف قشقایی بدون داشتن طرح چاپ شده‌ی خاصی اقدام به بافت فرش بر اساس طرح ذهنی خود می‌کنند. البته شیوه ذهنی از گذشته‌ها حتی در میان یکجا نشین‌ها رواج داشته است اما معمولا طرح‌های ذهنی باف قدیمی به صورت ساده و بسیار کم جزئیات بودند. درحالی که فرشهای دستباف قشقایی ذهنی باف شده، دارای جزئيات بسیار و متنوعی هستند.
دار قالی
با توجه به اینکه ایل قشقایی کوچ‌رو هستند، لازم است که تمام ملزومات زندگی آن‌ها، با شرایط کوچ و جابجایی مطابقت داشته باشد. آن‌ها همواره تلاش می‌کنند که کمترین و سبک‌ترین ملزومات زندگی را داشته باشند. همچنین ویژگی جمع شدن آسان ملزومات برای آن‌ها اهمیت بسیاری دارد. دار قالی یکی از ملزومات بافت فرش دستباف است که اندازه نسبتا بزرگی دارد. مردم قشایی همواره از دار‌های افقی استفاده می‌کنند تا در کوچ و چادر نشینی از راحتی بیشتی برخوردار باشند. البته امروزه با افزایش یکجا نشینی ایل قشقایی، دار‌های قالی عمودی جای دار‌های افقی را گرفتهاند.
فن بافت
فن بافت تاثیر بسیار مهمی در مدت زمان بافت فرش، الیاف مصرفی و مهم‌تر از همه کیفیت نهایی فرش خواهد داشت. ایل قشقایی امروزه از هر دو گره‌ی مشهور متقارن یا ترکی و نامتقارن یا سنه استفاده می‌کنند. عموما مناطق عشایری با توجه به سهولت و مدت زمان کمتر مورد نیاز بافت سنه، از این شیوه استفاده می‌کنند. اما مردمان یکجا نشین قشقایی امروزه از شیوه بافت متقارن یا ترکی استفاده می‌کنند. این بافت باعث شده که فرش دستباف قشقایی از استحکام و تراکم بسیار بالایی برخوردار باشد.
طرح و نقشه های مشهور در فرش دستباف قشقایی
طرح‌های فرش دستباف قشقایی همواره با توجه خاصیت ذهنی بافی بافندگان قشقایی از اصول و نقشه‌های هندسی واگیره بهره برده است. به طور‌کلی با توجه به محیط زندگی مردم قشقایی نماد‌هایی مانند گل و گیاهان و نماد‌های باستانی مربوط به استان فارس در آن‌ها نمود بسیاری دارد.
طرح نقش محرمات در قالی قشقایی
یکی از ریز نقش‌ترین طرح‌های مشهور عشایر در فرش دستباف قشقایی، طرح محرمات است. در این طرح بیشتر از نماد‌ها و اشکال هندسی به صورت نواری در متن فرش استفاده شده است. از این طرح علاوه بر فرشهای دستباف، در نقش و نگار پشتی‌های دستباف عشایری نیز استفاده می‌کنند.
نقش خاصه فرش دستباف قشقایی
یکی از نقوش جذاب و کلکسیونی در میان فرش دستباف قشقایی، طرح خاصه است. در این طرح عموما از نماد‌های گیاهی و جانوری بومی مناطق قشقایی نشین استفاده شده است. استفاده از پرندگان و درختان بومی و حیوانات چهارپا این فرش‌ها را از نظر کلکسیونی و فرهنگی بسیار ارزشمند نموده است.
طرح گل شاه عباسی در قالی دستباف قشقایی
گل شاه عباسی متداول‌ترین طرح و نقش مورد استفاده در تمام خاستگاههای فرش دستباف در ایران است. این طرح در دوران صفویه و زمان شاه عباس صفوی با رونق بی‌نظیر فرشهای دستبافی ایران پراستفاده بود و امروزه نیز پر استفاده‌ترین نماد فرشهای دستباف ایران گل شاه‌عباسی است. در طرح گل شاه عباسی فرش دستباف قشقایی، علاوه بر این نماد از ترنج و گاهی لچک‌ها در ساختار فرش به صورت تلفیقی استفاده شده است.
نقش وزیری فرش دست باف قشقایی
یکی از طرح‌های پر‌جزئيات و جذاب در میان فرش دستباف قشقایی، طرح وزیری است. در این طرح بافندگان از عناصر هندسی و طبیعی به صورت ترکیبی استفاده نموده‌اند. عمده این طرح‌ها در قالبی لوزی و بافتی مربعی شکل ظاهر شده‌اند.
طرح تخت جمشیدی در فرش دست بافت قشقایی
طرح و نماد تخت جمشیدی، یکی از زیبا‌ترین طرح‌های فرش دستباف قشقایی است. البته نقش و نگار تصویری در میان فرشهای قشقایی کمیاب هستند؛ اما طرح تخت و جمشیدی، نمایند‌ه نقش و نگاری تصویری در میان فرشهای این مناطق است. در طرح تخت جمشید از ترکیب سربازان هخامنشی و نماد‌های باستانی مانند لوتوس بسیار استفاده شده است.
طیف های رنگی در فرش دستباف قشقایی
با توجه به قرابت بسیار زیاد ایل قشقایی به خاستگاه آذری، اکثر طیف‌های رنگی مورد استفاده بافندگان در فرش دستباف قشقایی به صورت قرمز لاکی و زمینه‌های آجری است. در مناطق غربی فارس و نزدیک‌تر به خاستگاه لرستان، طرح‌هایی با رنگ خنثی‌تر نیز می‌توان یافت. اما عمده طیف‌های رنگ فرش دستباف قشقایی در دسته‌ی رنگ‌های تند و گرم قرار دارد.
متن فرشهای این منطقه را رنگ‌های کرم، زرد، آبی و سرمه‌ای تشکیل داده است.
خرید فرش دستباف قشقایی
در هنگام خرید فرش دستباف قشقایی، با توجه به اینکه شیوه‌های بافت و رنگرزی مناطق گوناگون ایل قشقایی با یکدیگر تفاوت دارد، همواره به مناطق بافته‌شده این فرش‌ها توجه ویژه‌ای داشته باشید.
مناطق روستایی و یکجا نشین عمدتا از طرح‌های متراکم و گره ترکی استفاده می‌کنند، که باعث شده است این فرش‌ها ضخیم، بسیار متراکم و با قوام باشند.
قالی‌های بافته شده توسط عشایر عمدتا از گره‌ی سنه یا نامتقارن در ساختار آن‌ها استفاده شده است که باعث شده این قالی‌ها سبک و ظریف باشند. همچنین بیشتر این قالی‌ها به صورت ذهنی‌باف هستند که این ویژگی، آن‌ها را به قالی‌هایی کلکسیونی تبدیل نموده است. همچنین قالی‌های عشایر قشقایی عمدتا از رنگ‌های طبیعی و بومی در الیاف خود بهره برده‌اند که اصالت و ارزش نهایی این فرش‌ها را تا حد بسیار زیادی افزایش داده است.
سخن نهایی
فرش دستباف قشقایی یکی از زیبا‌ترین و قدیمی‌ترین فرش‌ها در میان قالی‌های دستباف ایرانی است. این قالی‌ها از نظر اصالت و کیفیت در جایگاه مهمی میان فرشهای دستباف برخوردارند. همواره تاجران داخلی و خارجی شیفته‌ی قالی‌ها و گلیم‌های قشقایی بوده و هستند؛ یکی از مهم‌ترین دلایل این شیفتگی، طرح‌های اصیل، ذهنی بافی قشقایی‌ها و کیفیت بسیار بالای قالی‌های بافته شده توسط عشایر و روستاییان بومی قشقایی است.
