یزد به عنوان یکی از استان‌های مرکزی و کویری ایران‌زمین از نظر غنای فرهنگی و باستانی خاصی برخوردار است. این شهر یکی از برترین‌تولید کنندگان صنایع دستی در ایران است؛ علاوه بر صنایع دستی، صنایع گوناگونی در یزد به فعالیت مشغول هستند. از برترین صنایع استان یزد می‌توانیم به فرش دستباف یزد اشاره کنیم. این فرش‌ها از نظر طرح و نقش بسیار متفاوت و چشم نواز هستند. همچنین کیفیت و تراکم بالای آن‌ها، قالی‌های این منطقه را در سطح جهانی به شهرت رسانیده است. در این مقاله از تحریریه تخصصی عرسین به بررسی ویژگی‌های فرش دستباف یزد و انواع طرح و نقش آن می‌پردازیم.
تاریخچه فرش‌بافی در یزد
اولین شهر خشتی جهان، یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های ایران باستان و شهر فرهنگ و هنر یکی از مهم‌ترین تولید کنندگان فرش دستباف در دنیا است. یزد به عنوان یکی از استان‌های مرکزی ایران در منطقه‌ای کویری و خشک قرار دارد. این استان همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین استان‌های ایران در حوزه‌های صنایع دستی و سنتی شناخته شده‌است. فرش‌های دستباف یزد از گذشته‌های دور در مناطق مختلفی در این شهر بافته می‌شد، اما رشد و شکوفایی صنعت دستباف در این استان به ۱۵۰ سال گذشته باز می‌گردد. در آن‌زمان‌ها به‌دلیل حضور گردشگران خارجی، هنر قالی‌بافی یزد به عنوان هنری فاخر از فرش دستباف ایرانی به سراسر دنیا معرفی شد. فرش‌های این منطقه به دلیل بافته شدن در محیط کویری، از این مناطق تاثیر گرفته و سرشار از طرح‌های گرم است.
معرفی خصوصیات و ویژگی فرش دستباف یزد
فرش‌های دستباف هر منطقه با توجه به ویژگی‌های بومی، فرهنگی و تاریخی آن منطقه دارای خصوصیاتی هستند. فرش دستباف یزد، با توجه به اینکه در منطقه‌ای کویری قرار دارد از ساختاری ظریف و کم ضخامت برخوردار است. همواره فرش‌های این منطقه به سبک بودن شهرت داشته‌اند.
از دیگر خصوصیات بارز فرش‌های این منطقه، شیوه بافت این قالی‌ها است. قالی‌های یزدی به شیوه نامتقارن (فارسی) گره می‌خورند. به گره نامتقارن گره دوپوده نیز می‌گویند. در برخی مناطق روش سه‌پوده به روش سنتی نیز توسط بافندگان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
الیاف مورد استفاده در قالی‌های یزدی به صورت پشم‌ها در خامه‌ی این فرش‌ها مورد استفاده بافندگان قرار می‌گیرد.
طرح های فرش دستباف یزد
یکی از مهم‌ترین خصوصیات بارز فرش دستباف یزد، خاص بودن طرح‌های بافته شده در این استان در مقایسه با خاستگاه‌های دیگر فرش دستباف است. فرش‌های یزدی عمدتا از طرح‌هایی همراه با رنگ‌های گرم استفاده می‌کنند. نقش و نگار این قالی‌ها به گونه‌ای است که به راحتی می‌توانید طرح‌های مرتبط با خاستگاه یزد را شناسایی کنید. البته طرح‌های دیگری نیز متاثر از خاستگاه‌های دیگر در این استان وجود دارد. اما وجود طرح‌های اختصاصی و بومی مزیت مهمی برای دستبافهای این منطقه کویری است. یکی از ویژگی‌های مهم طرح‌های فرش دستباف این منطقه این است که اکثرا حاوی پیام و نشانی فلسفی هستند.
طرح تال و خونچه در فرش دستباف یزد
یزدی‌ها عموما در زمان غم و روضه‌خوانی از میهمانان خود با چایی در سینی‌هایی مشهوری به نام تال پذیرایی می‌کنند. همچنین خونچه به عنوان یکی از لوازم در عقد و عروسی‌ها برای تزئین و قرارگیری لوازمی خاص مخصوص عروسی کاربرد دارد. این دو وسیله با دو کاربرد غم و شادی تشکیل دهنده‌ی اصلی نمادین در طرح تال و خونچه فرش دستباف یزد هستند.
وجود این طرح‌ها نمایانگر تعادل و نشان‌دهنده فراز و نشیب‌های زندگی انسان است. این طرح‌ها به صورت تکرار شونده و قرینه در سراسر فرش‌های دستباف یزدی به نمایش درآمده‌اند. این فرش‌ها در رنگ‌های لاکی و سرمه‌ای از پرطرفدار‌ترین فرش‌های استان یزد هستند.
نقش احمد محمدآبادی در قالی یزد
یکی از زیبا‌ترین طرح‌های اختصاصی فرش دستباف یزد، طرح احمد محمدآبادی است. این طرح توسط شخصی به نام احمد مسیبی محمدآبادی که در محمد‌اباد یزد ساکن است طراحی شده است. این طرح اختصاصی به صورت وسیعی از نمادهای بومی و محیطی استان یزد استفاده نموده است.
از مشهور‌ترین آن‌ها می‌توانیم به شمسه که نشانگر خورشید و گرمای آن است. شمسه در این فرش به صورت نمادی متقارن و هشت وجه طراحی شده است. این نماد در مرکز و کنار‌ها به صورت نقشه کامل، نیمی و ربعی جای‌گیری شده است که نشانگر طلوع خورشید از شرق ، به اوج رسیدن آن در ظهر ( مرکز فرش) غروب از سمت چپ آن است.
نمادهای بته‌جقه، چلپیا و سرو نیز به صورت مکمل در متن این فرش‌ها ظاهر شده‌اند. این‌گونه مفاهیم و نماد‌ها در اکثر فرش‌های بومی یزدی به زیبایی نمایان است و نشان از اصالت و غنی بودن فرش‌های دستباف یزد است.
نقش سردار جنگی قالی دستباف یزد
یکی از محبوب‌ترین شخصیت‌ها برای یزدی‌ها فردی به نام سردار نصیر خان بختیاری بود. او یکی از فرماندارن یزد بود و اقدامات ارزشمندی را از جهات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی برای مردم یزد انجام داد. اقداماتی مانند پرچم‌داری جنبش مشروطیت، تاسیس مدارس، ایمن سازی شهر و دروازه‌های ورودی از اقدامات او است. یزد در زمان فرمانداری نصیر خان ملقب به سرداری جنگی از جهات گوناگون رشد نمود. مردم یزد به پاس خدمات میرزا نصیر خان جنگی طرحی را در صنایع دستی خود با نام سردار جنگی ابداع نمودند. این طرح به طور کلی از نمادهای فاخری مانند شاه‌عباسی، گل‌های فرنگی در قالب نقشه‌ای منحنی تشکیل شده‌است. یکی از مهم‌ترین نمادهای این طرح، نمادی مانند دسته‌ی شمشیر است که یادآوری از فرمانداریِ سردار جنگی است.
طرح هراتی در فرش دستباف یزد
یکی از قدیمی‌ترین طرح‌های فرش دستباف در ایران طرح هراتی است. این طرح بیشتر در خاستگاه‌های شرقی ایران رواج دارد. طرح هراتی تشکیل شده از نماد ماهی و گل و شمسه به صورت واگیره تشکیل شده‌است. این فرش‌ها در گذشته در یزد بسیار رواج داشته است اما امروزه از تعداد آن‌ها کاسته شده است. این فرش‌ها معمولا در رنگ‌های گرم و قرمز لاکی هستند. در این طرح معمولا شمسه در وسط طرح قرار می‌گیرد و ماهی، گل‌ها به صورت مکمل و تقارنی یه نماد مشخص را در هر قسمت از فرش تشکیل می‌دهند.
نقش لچک ترنج در فرش دستباف استان یزد
لچک ترنج یکی از پر استفاده‌ترین طرح‌ها در انواع خاستگاه‌های فرش دستباف در ایران است. این طرح نیز با توجه به محبوبیت بسیار بالا وشهرت جهانی در فرش دستباف یزد نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. طرح لچک ترنج معمولا در دو نوع لوزی و گرد است. طرح‌های لوزی معمولا در میان فرش‌های یزدی بیشتر نمایان هستند. در این طرح از نقشه خطوط منحنی زیادی استفاده شده است از بین نمادهای پر‌استفاده در این طرح می‌توانیم به گل‌های شاه عباسی، ترمه، بته و نمادهای هندسی اشاره کنیم. این طرح در خاستگاه‌های دیگر دستباف مانند آران‌بیدگل، تبریز، نائين، اصفهان و کرمان نیز به وفور قابل مشاهده است.
طیف های رنگی در فرش دستباف یزد
یزد به عنوان منطفه‌ای کویری و خشک در بخش مرکزی فلات ایران واقع شده است. انواع کویر‌ها، بادگیر‌ها و پوشش گیاهی این منطقه در طیف‌های رنگی سازنده فرش دستباف یزد تاثیر گذار بوده است. معمولا مناطق کویر و خشک عمدتا در ساختار خود از رنگ‌های گرم، لاکی و مایل به سرخ و زرد بیشتر استفاده می‌کنند. رنگ‌ها می‌توانند منتقل کننده پیام‌هایی خاص باشند. همانطور که در بالاتر اشاره کردیم؛ طرح‌های دستباف یزد هرکدام رمز و راز خاص خود را داشتند. رنگ‌های قرمز لاکی و زرد با زمینه‌هایی خنثی از اصلی‌ترین طیف‌های رنگی در فرش‌های این منطقه هستند تا به صورت کامل نشانگر خصوصیات محیطی و فرهنگی منطقه باشند.
مناطق قالی بافی در یزد
یزد یکی از خاستگاه‌های فرش دستباف است که اهالی هر منطقه از آن سبک و سیاق خاص خود را در قالی‌بافی دارند. هر منطقه از یزد ویژگی‌ها و خصوصیات بارزی در فرش‌های این منطقه دارد. مناطقی مانند ابرکوه، میبد، بافق، ابرکوه و اردکان از مهم‌ترین مناطق بافنده و برند در شهر یزد هستند. همچنین مناطقی مانند بهاباد، تشت، صدوق، نی‌ریز و خاتم نیز از دیگر مراکز مشهور در صنعت قالی‌بافی استان یزد هستند.
کلام نهایی
فرش دستباف یزد، در میان خاستگاه‌های فرش دستباف ایران، یکی از غنی‌ترین طرح و نقش‌ها را از آن خود کرده‌است. این طرح‌ها با درون مایه رنگ‌های گرم و کویری نشانگر اصالت و فرهنگ غنی دستبافهای یزدی هستند. این فرش‌ها در سراسر دنیا با توجه به ساختار، کیفیت و جذابیت ظاهری از طرفداران بی‌شماری برخوردار هستند. از مهم‌ترین ویژگی فرش‌های یزدی؛ ظرافت بالا و ضخامت کم آن‌ها است. همواره در خرید این فرش‌ها به نام و نشان سازندگان و منطقه بافته شده این فرش‌ها توجه داشته باشید.
